Dziedziczenie ustawowe — o czym spadkobierca wiedzieć powinien

W przypadku śmierci bliskiej osoby możemy zostać powołani do spadku bądź na podstawie sporządzonego przez zmarłego testamentu (dziedziczenie testamentowe), bądź na mocy ustawy (dziedziczenie ustawowe). W niniejszym artykule zajmiemy się, częściej spotykanym w praktyce, dziedziczeniem ustawowym. Charakteryzuje się ono tym, że powołanie do spadku następuje z mocy ustawy i jeśli nie złożymy oświadczenia o odrzuceniu spadku, to będziemy ponosić odpowiedzialność za długi spadkodawcy. Spadek więc nie zawsze musi oznaczać same profity dla spadkobiercy, czasem może rodzić wiele problemów, a nawet doprowadzić do uszczuplenia majątku sukcesora. Na szczęście, istnieją mechanizmy, które pozwalają uchronić się przed niechcianym spadkiem. Mamy również pewne możliwości, by ustalić stan majątku spadkodawcy (masy spadkowej), dzięki czemu decyzję o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku możemy podjąć świadomie.

Zgodnie z art. 922 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, z późn. zm.; dalej: kc) prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku, tj. z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 924 i 925 kc). Nabycie spadku, bez względu na to, czy powołanie wynika z ustawy, czy testamentu, ma charakter warunkowy. Zgodnie z art. 1012 kc spadkobierca może przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Charakter warunkowy nabycia spadku polega na tym, że spadkobierca może w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o powołaniu do spadku, złożyć przed sądem lub notariuszem oświadczenia o jego odrzuceniu i wtedy zostaje wyłączony z dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 kc). Taki sam okres przysługuje na złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 kc). Możliwa jest sytuacja, gdy niektórzy sukcesorzy przyjmą spadek wprost, a inni z dobrodziejstwem inwentarza, jakkolwiek uważa się, że spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza, jeżeli choć jeden spadkobierca przyjął tak spadek (art. 1016 kc).

Jeśli spadkobierca nie złoży w terminie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza lub jego odrzuceniu, przyjmuje się, że przyjął spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi, co niesie ze sobą daleko idące konsekwencje związane z odpowiedzialnością za długi spadkowe. W przypadku prostego przyjęcia spadku będziemy ponosić odpowiedzialność całym swoim majątkiem, bez ograniczeń (art. 1031 § 1 kc), bez względu na to, ile w spadku otrzymaliśmy. Może się więc okazać, że nie tylko nie wzbogacimy się na przyjęciu spadku, ale i nasz osobisty majątek zostanie uszczuplony, ze względu na konieczność uregulowania długów spadkodawcy. Natomiast jeśli zdecydujemy się na przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, nasza odpowiedzialność będzie ograniczona do wartości stanu czynnego spadku ustalonego w inwentarzu (art. 1031 § 2). Odrzucenie spadku spowoduje, że będziemy zwolnieni z odpowiedzialności za długi spadkowe, w tym również za te, wynikające z zobowiązań podatkowych.

W skład masy spadkowej wchodzą wszystkie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego (art. 922 § 1 kc), które nie są ściśle związane z jego osobą, jak również prawa z chwilą jego śmierci przechodzące na oznaczone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art. 922 § 2 kc). W tym miejscu przykładowo można wskazać, że w skład spadku wchodzą:

1. prawa: własności ruchomości i nieruchomości, wierzytelności z umów zawartych przez spadkodawcę (np. sprzedaży, pożyczki, najmu itp.), autorskie prawa majątkowe i inne,
2. obowiązki: podatkowe, długi związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, zobowiązania z tytułu weksla i inne.

W skład spadku nie wchodzi prawo najmu lokalu mieszkalnego, którego najemcą był spadkodawca w chwili jego śmierci. Zgodnie z art. 691 kc w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu ex lege wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą, pod warunkiem że stale zamieszkiwały z najemcą w tym lokalu do chwili jego śmierci. W razie braku ww. osób stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa. Natomiast małżonek zmarłego, bez względu na okoliczność stałego zamieszkiwania, jest współnajemcą lokalu, o ile nawiązanie stosunku najmu lokalu nastąpiło w czasie trwania małżeństwa i służyło zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny (art. 680