Rozkład czasu pracy w okresach rozliczeniowych i zasady wynagrodzenia pracowników za pracę w nadgodzinach, w porze nocnej i dni wolne (1)

Polskie prawo pracy przez czas pracy rozumie liczbę godzin, podczas których pracownik ma obowiązek pozostawać do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. W okres ten wlicza się przede wszystkim czas efektywnej pracy, jak również wszelkie przerwy w wykonywaniu pracy, jeżeli pracownik był do niej gotów, a doznał przeszkód w jej wykonywaniu bez swojej winy, np. brak prądu lub niedostarczenie surowca. Pracownik nie będzie pozostawał do dyspozycji pracodawcy, będąc w stanie nietrzeźwości, gdyż nie może on być wtedy dopuszczony do pracy. Do czasu pracy wlicza się również przerwy wypoczynkowe lub na spożycie posiłku nieprzekraczające jednorazowo 15 minut, jeżeli dobowy wymiar czasu pracy wynosi co najmniej 6 godzin (art. 134 Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy Dz. U. 1998 r. 21, poz. 94 z późn. zm.).

Do czasu pracy wlicza są również przerwy w pracy, w których pracownik nie pozostaje do dyspozycji pracodawcy, jeżeli wynikają one z inicjatywy pracodawcy lub są udzielone za jego zgodą, np. udział w szkoleniach podnoszących kwalifikacje pracownika lub skierowanie na badania lekarskie.

Z kolei nie jest wliczany do czasu pracy czas podróży służbowej, czas dyżuru pełnionego poza normalnymi godzinami pracy, jeżeli podczas dyżuru pracownik niewykonywał pracy. Za czas dyżuru przysługuje bowiem pracownikowi czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru. Nie jest również wliczana do czasu pracy przerwa w pracy określona w art. 141 K.p. Przerwę tę wprowadza się w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie pracy albo w umowie o pracę pod warunkiem, że pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu pracy (np. w przypadku zatrudniania przez pracodawcę poniżej 20 pracowników). Przerwa ta nie może przekroczyć 60 minut i powinna być przeznaczona na spożycie posiłku lub załatwienie przez pracownika spraw osobistych.

Rozkład czasu pracy w okresach rozliczeniowych

W prawie polskim wymiar czasu pracy oraz jego rozkład są ukształtowane w sposób zróżnicowany w zależności od wieku pracownika, charakteru pracy oraz jej uciążliwości.

Podstawowy czas pracy

Zgodnie z tym wymiarem czasu pracy, który jest najbardziej rozpowszechniony, czas pracy nie może przekroczyć 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w zazwyczaj pięciodniowym tygodniu pracy, w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Wyjątek od tego stanowi rolnictwo i hodowla, praca przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób. Przy takich rodzajach pracy może być wprowadzony okres rozliczeniowy nieprzekraczający 6 miesięcy, a jeżeli jest to dodatkowo uzasadnione nietypowymi warunkami organizacyjnymi lub technicznymi mającymi wpływ na przebieg procesu pracy, można wprowadzić okres rozliczeniowy nieprzekraczający 12 miesięcy.

Możliwość wydłużenia okresów rozliczeniowych nie jest jednak dopuszczalna przy równoważnym systemie czasu pracy, w przypadku pracy polegającej na dozorze urządzeń, pilnowaniu mienia, w przypadku straży pożarnej, osób pracujących w ratownictwie, pracy wykonywanej w ruchu ciągłym.

System i rozkład czasu pracy, a także okresy rozliczeniowe czasu pracy ustala się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy albo w obwieszczeniu, jeżeli pracodawca nie jest zobowiązany do ustalenia regulaminu pracy (art. 150 §1 K.p.). Dodatkowo u pracodawcy, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, pracodawca, wydłużając okresy rozliczeniowe, obowiązany jest powiadomić o tym właściwego inspektora pracy. Zawiadomienie jest również konieczne, gdy u pracodawcy działa co prawda organizacja związkowa, ale nie wyraziła ona zgody na wydłużenie okresu rozliczeniowego (art. 150 § 2 K.p.).

Trzeba zauważyć, że ustawodawca nie ustalił sztywnych godzin czasu pracy dla każdego dnia pracy. Oznacza to, że można ukształtować rozkład czasu pracy w ten sposób, że nie we wszystkich dniach tygodnia czas pracy musi wynosić 8 godzin na dobę. Dobowy wymiar czasu pracy może więc wynosić 10 lub nawet 12 godzin w poszczególnych dniach, a w innych może być krótszy, byle nie przekraczał w okresie rozliczeniowym 40 godzin tygodniowo.

W przypadku podstawowego czasu pracy obowiązujący pracownika wymiar czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym oblicza się:

1. mnożąc 40 godzin przez liczbę tygodni przypadających w okresie rozliczeniowym, a następnie

2. dodając do otrzymanej liczby godzin iloczyn 8 godzin i liczby dni pozostałych do końca okresu rozliczeniowego, przypadających od poniedziałku do piątku (art. 130 § 1 K.p.).

Trzeba przy obliczaniu obowiązującego pracownika wymiaru czasu pracy pamiętać, że każde święto występujące w okresie rozliczeniowym i przypadające w innym dniu niż niedziela obniża wymiar czasu pracy o 8 godzin. Jeżeli jednak w tygodniu obejmującym siedem dni od poniedziałku do niedzieli wystąpią dwa święta w inne dni niż niedziela, obniżenie wymiaru czasu pracy o 8 godzin następuje tylko z tytułu jednego z tych świąt (art. 130 § 2 K.p.).

Istotnym jest również to, że wymiar czasu pracy pracownika w jednym z tych okresów rozliczeniowych (cztery, sześć lub dwanaście miesięcy) ulega w tym okresie obniżeniu o liczbę godzin usprawiedliwionej nieobecności w pracy, przypadających do przepracowania w czasie tej nieobecności zgodnie z przyjętym rozkładem czasu pracy.

Równoważny czas pracy

Jest to przekształcony normalny czas pracy. Przekształcenie to polega na tym, że w jednych dniach i tygodniach następuje przedłużenie wymiaru czasu pracy powyżej 8 godzin na dobę, a w innych odpowiednie skrócenie dobowego wymiaru pracy lub udzielenie dni wolnych od pracy tak, aby w przyjętym okresie rozliczeniowym czas pracy nie przekraczał 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin tygodniowo. Równoważny czas pracy może być stosowany ze względu na warunki pracy w trzech sytuacjach:

1. Jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, może być stosowany system równoważnego czasu...