Emerytury pomostowe

Od 1 stycznia 2009 r. osoby urodzone po 1948 r., które wykonywały prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, mogą ubiegać się o przyznanie emerytury pomostowej. Ustalenie prawa do tego świadczenia uzależnione jest od spełnienia określonych warunków, m.in. ukończenia odpowiedniego wieku oraz udowodnienia wymaganego stażu ubezpieczeniowego, w tym pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Emerytura pomostowa – w odróżnieniu od wcześniejszych emerytur przyznawanych według dotychczasowych przepisów – obliczana jest całkowicie na nowych zasadach, a więc na podstawie odpowiednio zwaloryzowanych składek emerytalnych zgromadzonych na koncie w ZUS oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego.

Kto jest pracownikiem wykonującym prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze?

Zgodnie z ustawą z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. nr 237, poz. 1656), zwaną dalej ustawą, pracownikami wykonującymi prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze są pracownicy, którzy w pełnym wymiarze czasu pracy są zatrudnieni przy pracach w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienionych w załączniku nr 1 lub nr 2 do tej ustawy. Załączniki te będziemy określali w dalszej części niniejszego opracowania jako nowe wykazy prac. Za pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze ustawa uważa również osoby zatrudnione, przed 1 stycznia 2009 r., stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, przy pracach w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu dotychczasowych przepisów, tj. art. 32 lub 33 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.), zwanej dalej ustawą emerytalną, a także rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, zwanego dalej rozporządzeniem (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.). W dalszej części opracowania przepisy te będziemy określać jako stare wykazy prac.

Za pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach uważa się także tancerzy zawodowych ubezpieczonych z tytułu działalności artystycznej, wykonujących po dniu wejścia w życie ustawy prace związane z bardzo ciężkim wysiłkiem fizycznym.

Pracownikami wykonującymi prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze są jedynie osoby zatrudnione przy takich pracach w ramach stosunku pracy. Nie są takimi pracownikami np. osoby zatrudnione na podstawie umowy zlecenia, umowy o dzieło, a także osoby prowadzące własną działalność gospodarczą.

Nie ma natomiast znaczenia forma organizacyjno-prawna pracodawcy. Pracownikami wykonującymi prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze mogą być więc np. osoby zatrudnione w przedsiębiorstwie państwowym czy w prywatnej firmie.

Jaką pracę uważa się za pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze?

Pracami w szczególnych warunkach w rozumieniu ustawy są prace związane z czynnikami ryzyka, które:

- z dużym prawdopodobieństwem mogą spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia (wraz z upływem wieku pracownika),
- wykonywane są w szczególnych warunkach środowiska pracy,
- determinowane są siłami natury lub procesami technologicznymi,
- pomimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej lub medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku.

Zgodnie z ustawą, pracami w szczególnych warunkach są m.in. prace pod ziemią, na wodzie i pod wodą, w powietrzu, w warunkach gorącego i zimnego mikroklimatu, bardzo ciężkie prace fizyczne, prace w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego, a także ciężkie prace fizyczne związane z bardzo dużym obciążeniem statycznym.

Szczegółowy wykaz prac w szczególnych warunkach zawiera załącznik nr 1 do ustawy.

Natomiast prace o szczególnym charakterze w rozumieniu ustawy to prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia tej sprawności. Pełny wykaz tych prac wymieniony został w załączniku nr 2 do ustawy.

Możliwości uzyskania emerytury pomostowej

Ustawa przewiduje kilka możliwości uzyskania emerytury pomostowej.

Pierwsza z nich przewidziana jest dla wszystkich pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienione w nowych wykazach prac. Chodzi o emeryturę przewidzianą w art. 4 ustawy, którą w dalszej części opracowania będziemy nazywać emeryturą pomostową na ogólnych zasadach.

Druga możliwość przyznania emerytury pomostowej przewidziana jest tylko dla pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienione w określonych punktach nowych wykazów prac. Chodzi o emeryturę przysługującą na podstawie jednego z artykułów 5-10 ustawy, zwaną dalej emeryturą pomostową na szczególnych zasadach.

Odrębne możliwości nabycia prawa do emerytury pomostowej przysługują żołnierzom zawodowym oraz funkcjonariuszom tzw. służb mundurowych zwolnionym ze służby, a także osobom wykonującym prace górnicze, o których mowa w art. 50c ust. 1 ustawy emerytalnej.

Emerytura pomostowa na ogólnych zasadach

Z możliwości przejścia na emeryturę pomostową na ogólnych zasadach może skorzystać pracownik, który spełnia łącznie następujące warunki:

- urodził się po 31 grudnia 1948 r.,
- ukończył co najmniej 55 lat (kobieta) lub 60 lat (mężczyzna),
- udowodnił okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat,
- posiada okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn,
- przed 1 stycznia 1999 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymienioną w starych lub w nowych wykazach prac,
- po 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienioną w nowych wykazach prac, rozwiązał stosunek (stosunki) pracy.

Jak ustalany jest okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze?

Ustalając, czy osoba wnioskująca o emeryturę pomostową spełnia wymóg posiadania co najmniej 15-letniego zatrudnienia w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, ZUS sumuje okresy pracy:

- w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymienionej w starych wykazach prac, wykonywanej przed 1 stycznia 2009 r. stale i w pełnym wymiarze czasu pracy,
- w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, wymienionej w nowych wykazach prac, wykonywanej w pełnym wymiarze czasu pracy, niezależnie od tego, czy zatrudnienie to miało miejsce przed 1 stycznia 2009 r., czy po 31 grudnia 2008 r.

Pracami w szczególnych warunkach określanymi jako prace ze starych wykazów są prace wymienione w wykazie A lub B rozporządzenia. Do prac wymienionych w wykazie A rozporządzenie zalicza także zatrudnienie na kolei oraz pracę górniczą w rozumieniu ustawy emerytalnej.

Przykład 1
Ubezpieczony ubiegający się o emeryturę pomostową pracował w szczególnych warunkach w następujących okresach:

- od 1 stycznia 1994 r. do 31 grudnia 2003 r. przy pracy wymienionej w wykazie A rozporządzenia,
- od 1 stycznia 2004 r. do 31 marca 2009 r. przy pracach wymienionych w załączniku nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych.

Ustalając wymagany do przyznania emerytury pomostowej 15-letni okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, ZUS uwzględni obydwa wymienione okresy.

Przykład 2
Ubezpieczony w 2011 r. zamierza ubiegać się o przyznanie emerytury pomostowej. W okresie od 1 stycznia 1993 r. do 31 grudnia 1996 r. był zatrudniony na kolei. Od 1 stycznia 1999 r. jest nieprzerwanie zatrudniony w szczególnych warunkach jako kominiarz, tj. przy pracy wymienionej w dziale IX wykazu A rozporządzenia. Ustalając 15-letni okres zatrudnienia w szczególnych warunkach, ZUS uwzględni 4-letni okres zatrudnienia na kolei w latach 1993-1996, a także okres zatrudnienia w szczególnych warunkach w zawodzie kominiarza przypadający od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 2008 r. Okres wykonywania takiej pracy po 31 grudnia 2008 r. nie będzie mógł być uwzględniony, gdyż nie została ona wymieniona w nowych wykazach prac.

Które okresy nie podlegają uwzględnieniu?

Przy ustalaniu okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie lub świadczenie z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Wliczeniu nie podlegają więc okresy:

- niezdolności do pracy, za które zostało wypłacone wynagrodzenie, zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne,
- za które pracownik otrzymał zasiłek opiekuńczy lub macierzyński.

W przypadku nauczycieli dodatkowo nie uwzględnia się m.in. okresów:

- urlopu dla poratowania zdrowia,
- urlopu szkoleniowego,
- urlopu na dalsze kształcenie się, pozostawania w stanie nieczynnym.

Przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nie uwzględnia się również okresów urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego oraz służby wojskowej.

Przykład 3
Od 1 stycznia 1995 r. do 31 stycznia 2011 r. ubezpieczona pozostawała w stosunku pracy jako nauczyciel w ośrodku szkolno-wychowawczym (praca wymieniona w punkcie 21 załącznika nr 2 do ustawy jako praca o szczególnym charakterze). W czasie tego zatrudnienia łącznie przez 6 miesięcy przebywała na zwolnieniach lekarskich (pobierając wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy oraz zasiłek chorobowy). Ponadto przez 3 miesiące była na urlopie bezpłatnym, a przez pół roku korzystała z urlopu dla poratowania zdrowia. Ustalając 15-letni okres zatrudnienia o szczególnym charakterze, ZUS wyłączył okresy pobierania świadczeń chorobowych, urlopu bezpłatnego oraz korzystania z urlopu dla poratowania zdrowia. W dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę pomostową (1 lutego 2011 r.) zainteresowana miała więc 14 lat i 10 miesięcy pracy o szczególnym charakterze. W związku z tym nie mogła nabyć prawa do tego świadczenia.

Jakie okresy podlegają wliczeniu do stażu składkowego i nieskładkowego?

Ustalając wymagany do przyznania emerytury pomostowej staż składkowy i nieskładkowy (20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn), ZUS uwzględnia:

- okresy składkowe wymienione w art. 6 ustawy emerytalnej,
- okresy nieskładkowe wymienione w art. 7 ustawy emerytalnej.

Należy przypomnieć, że okresy składkowe to głównie okresy opłacania składek na ubezpieczenia społeczne (np. okresy zatrudnienia, prowadzenia działalności gospodarczej), a także niektóre okresy, za które składka nie została opłacona, gdyż nie było takiego obowiązku. Natomiast okresy nieskładkowe to generalnie okresy braku aktywności zawodowej, za które nie zostały odprowadzone skład ki na ubezpieczenia społeczne (m.in. okresy pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, zasiłku chorobowego, świadczenia przedemerytalnego, okresy studiów wyższych). Okresy nieskładkowe podlegają uwzględnieniu w wymiarze nieprzekraczającym 1/3 udowodnionych okresów składkowych.

Przy ustalaniu stażu składkowego i nieskładkowego wymaganego do przyznania emerytury pomostowej ZUS nie uwzględnia tzw. okresów rolnych wymienionych w art. 10 ustawy emerytalnej, tj. okresów opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników, oraz okresów prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w tym gospodarstwie przypadających przed dniem objęcia ubezpieczeniem społecznym rolników z tego tytułu.

Przykład 4
Ubezpieczony ubiegający się o przyznanie emerytury pomostowej udowodnił 15 lat składkowych, 10 lat nieskładkowych oraz 5 lat opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników. Okresy nieskładkowe mogą być przyjęte przy ustalaniu wymaganego 25-letniego stażu ubezpieczeniowego w wymiarze 1/3 okresów składkowych, a więc w tym przypadku – w wymiarze 5 lat (1/3 z 15). Ponieważ ZUS nie może uwzględnić 5-letniego okresu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników, zainteresowany posiada obecnie jedynie 20 lat składkowych i nieskładkowych. Przy takim stażu nie może nabyć prawa do emerytury pomostowej.

Wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 r.

Warunkiem przyznania emerytury pomostowej na ogólnych zasadach jest również wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 r. Ustalając, czy wymóg ten został spełniony, organ rentowy uwzględnia:

- okresy pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymienionej w starych wykazach prac, jak również
- okresy pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienionej w nowych wykazach prac.

Dla spełnienia omawianego warunku wystarczy, aby praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze była wykonywana przed 1 stycznia 1999 r. przez 1 dzień.

Przykład 5
Ubezpieczony ubiegający się o emeryturę pomostową był zatrudniony w latach 1993-2000 przy pracy w szczególnych warunkach wymienionej w wykazie A rozporządzenia. Pracę w szczególnych warunkach wymienioną w nowych wykazach prac (w hutnictwie) podjął od 1 stycznia 2001 r. Pomimo tego ZUS uzna, że ubezpieczony pracował w szczególnych warunkach przed 1 stycznia 1999 r., gdyż przed tą datą był zatrudniony przy pracy wymienionej w starych wykazach prac.

Przykład 6
Ubezpieczona w lutym 2011 r. zgłosiła wniosek o przyznanie emerytury pomostowej. Od 1 stycznia 1993 r. jest nieprzerwanie zatrudniona na lotnisku jako kontroler ruchu lotniczego (praca wymieniona w punkcie 2 załącznika nr 2 do ustawy). Ustalając prawo do emerytury pomostowej, ZUS uznał, iż warunek wykonywania prac o szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 r. został spełniony.

Wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze po 31 grudnia 2008 r.

Emerytura pomostowa na ogólnych zasadach przysługuje pracownikowi, który wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze po 31 grudnia 2008 r. Przy ustalaniu, czy omawiany wymóg został spełniony, ZUS uwzględnia tylko okresy wymienione w nowych wykazach prac.

Do spełnienia warunku wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze po 31 grudnia 2008 r. wystarczy, aby praca ta była wykonywana po tej dacie przez 1 dzień.

Rozwiązanie stosunku pracy

Emerytura pomostowa na ogólnych zasadach przysługuje pod warunkiem rozwiązania stosunku pracy. Jeśli pracownik był zatrudniony u kilku pracodawców, aby nabyć prawo do omawianego świadczenia, musi rozwiązać wszystkie stosunki pracy.

Dla uzyskania emerytury pomostowej nie ma natomiast znaczenia forma rozwiązania stosunku pracy, a także to, czy w ramach rozwiązanego stosunku pracy była wykonywana praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, czy też praca innego rodzaju. Prawo do emerytury pomostowej przysługuje bowiem bez względu na to, czy wnioskodawca był zatrudniony na stanowisku pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku o to świadczenie.

Należy podkreślić, że przyznanie emerytury pomostowej nie jest również uzależnione od tego, czy osoba wnioskująca o to świadczenie była przed przejściem na emeryturę zatrudniona w ramach stosunku pracy. Prawo do emerytury pomostowej może więc nabyć również wtedy, gdy przed zgłoszeniem wniosku prowadziła np. działalność gospodarczą, działalność rolniczą, a także wtedy, gdy nie była w tym czasie aktywna zawodowo.

Przykład 7
Ubezpi...