Osobie fizycznej może przysługiwać odszkodowanie za poniesioną szkodę na gruncie różnych przepisów prawnych. Celem odszkodowania jest zrekompensowanie poniesionej szkody, a nie wzbogacenie poszkodowanego, w związku z czym przepisy prawa podatkowego zawierają zwolnienie odszkodowań od opodatkowania. Na podstawie przepisów art. 21 ust. 1 pkt 3-4, 29, 106, 120 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176), dotyczących omawianych zwolnień podatkowych, można wyróżnić:

— odszkodowania wynikające bezpośrednio z przepisów prawa,
— odszkodowania otrzymane na podstawie wyroku sądowego lub ugody sądowej,
— odszkodowania szczególne.

ODSZKODOWANIA WYNIKAJĄCE BEZPOŚREDNIO Z PRZEPISÓW PRAWA

Od podatku zwolnione są otrzymane odszkodowania, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw (art. 21 ust. 1 pkt 3).

Przykładowo: Na mocy art. 161 § 3 Kodeksu postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071) stronie, która poniosła szkodę na skutek uchylenia lub zmiany decyzji, służy roszczenie o odszkodowanie za poniesioną rzeczywistą szkodę od organu, który uchylił lub zmienił decyzję.

Odszkodowania wynikające bezpośrednio z przepisów prawa co do zasady zwolnione są z podatku. Wyjątki określa art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. a-g ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, a są to:

a) określone w prawie pracy odprawy i odszkodowania z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę (na podstawie art. 36.1 § 1 Kodeksu pracy, ale także wynikające z układów zbiorowych pracy),
b) odprawy pieniężne wypłacane na podstawie przepisów o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (przepisy te zawarte są w Ustawie z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy (Dz. U z 2003 r. Nr 90, poz. 844),
c) odprawy i odszkodowania z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia funkcjonariuszom pozostającym w stosunku służbowym (odszkodowania takie przewidują poszczególne pragmatyki służbowe),
d) odszkodowania przyznane na podstawie przepisów o zakazie konkurencji,
e) odszkodowania za szkody dotyczące składników majątku, związane z prowadzoną działalnością gospodarczą,
f) odszkodowania za szkody dotyczące składników majątku, związane z prowadzeniem działów specjalnych produkcji rolnej, z których dochody są opodatkowane według skali podatkowej, o której mowa w art. 27 ust. 1 ustawy, lub podatkiem liniowym, o którym mowa w art. 30c,
g) odszkodowania wynikające z zawartych umów lub ugód.

Uwaga: Art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. g ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych w zakresie, w jakim wyłącza zwolnienie podatkowe w stosunku do odszkodowań uzyskanych na podstawie ugody sądowej, jest niezgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP (wyrok TK z 29.11.2006 r. sygn. akt SK 51/06, Dz. U. Nr 226 z 11.12.2006 r., poz. 1657).

Kwestionowany przepis wyłączał zwolnienie z podatku, jeśli odszkodowanie ustalono w umowie lub ugodzie. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego „niezgodność wyłączenia z zasadą demokratycznego państwa prawnego w zakresie, w jakim obejmuje odszkodowania ustalone ugodą sądową, polegała na rażącej niespójności rozwiązań prawnych, która prowadziła do nadużycia zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa. Ustawodawca z jednej strony zachęcał do zakończenia postępowania ugodą, bez potrzeby wydawania orzeczenia przez sąd. Z drugiej zaś — kwestionowany przepis prawa podatkowego nakładał na osobę, która zaakceptowała ugodowe załatwienie sprawy, swego rodzaju sankcję finansową w postaci obowiązku zapłacenia podatku od uzyskanego odszkodowania”.

ODSZKODOWANIA OTRZYMANE NA PODSTAWIE WYROKU SĄDOWEGO LUB UGODY SĄDOWEJ

Zgodnie z art. 21 ust. 1 pkt 3b ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych zwolnione z podatku są inne odszkodowania otrzymane na podstawie wyroku sądowego do wysokości określone...