Narodowy Spis Powszechny 2021: Kłopotliwy PESEL współlokatorów

W momencie podjęcia czynności samospisu, w mieszkaniu mogą wystąpić różne sytuacje życiowe. Stąd przewidziano w ramach Narodowego Spisu Powszechnego 2021 rozwiązanie pozwalające na możliwość zalogowania się i samospisanie wyłącznie siebie - bez podawania informacji o osobach, które nie zechciały wziąć wspólnie udziału w samospisie internetowym lub o których osoba nie ma wiedzy. Respondent może wybrać odpowiedź „nie", co oznacza, że nikt inny poza nim w dniu 31 marca 2021 r. nie mieszkał pod tym adresem. Jeśli zaś zaznaczy „tak” konieczne będzie dopisanie tych osób i wypełnienie dla nich formularzy osobowych - wyjaśnił Prezes Głównego Urzędu Statystycznego.

Interpelacja nr 22779 do prezesa Rady Ministrów w sprawie Narodowego Spisu Powszechnego 2021

Szanowny Panie Premierze!

Prawo do prywatności i ochrony swoich danych osobowych stało się w ostatnich latach szczególnie ważne dla mieszkańców zarówno Polski, jak i całej Unii Europejskiej. W tym kontekście wiele kontrowersji budzi sposób zbierania danych w ramach Narodowego Spisu Powszechnego 2021. Każda osoba dokonująca samospisu musi podać numer PESEL wszystkich współlokatorów, niezależnie od łączących ich relacji. Na ten problem zwraca rzecznik praw obywatelskich prof. Adam Bodnar, zdaniem którego jest to sprzeczne z konstytucyjnym prawem do prywatności informacyjnej.

Wątpliwości wzbudza również sposób rejestracji w spisie powszechnym, do którego wystarczy jedynie numer PESEL i nazwisko panieńskie matki, co może doprowadzić do sytuacji, w której osoba trzecia dysponująca tymi danymi, może dokonać za kogoś samospisu, co w kontekście odpowiedzialności karnej za przekazanie nieprawidłowych informacji w spisie jest bardzo niebezpieczne. System spisu nie bierze też pod uwagę sytuacji osób transpłciowych oraz będących w małżeństwie jednopłciowym zawartym za granicą. Gdy poda się w formularzu rzeczywistą płeć, która nie zgadza się z tą zakodowaną w numerze PESEL, system wskazuje to jako błąd i nie pozwala przejść do dalszych pytań. W przypadku stanu cywilnego można wskazać jedynie opcje „żonaty”, „zamężna”, „kawaler” i „panna”, co sprawia że osoby, które weszły w związek małżeński z osobą tej samej płci za granicą, nie wiedzą co zaznaczyć, aby nie poświadczyły w spisie nieprawdy.

Zwracam się do Pana jako do osoby, której bezpośrednio podlega prezes Głównego Urzędu Statystycznego, z następującymi pytaniami:

1. Czy z uwagi na wątpliwości dotyczące legalności obowiązku podawania numeru PESEL wszystkich współlokatorów w formularzu Narodowego Spisu Powszechnego 2021 wprowadzony zostanie alternatywny sposób udziału w spisie dla obywateli nieznających tych danych bądź niemających możliwości uzyskania ich?
2. Czy z uwagi na niebezpieczeństwo wypełnienia formularza spisu przez osobę nieuprawnioną powodowane sposobem logowania przez numer PESEL opcja ta zostanie usunięta bądź wzmocnione zostaną jej zabezpieczenia?
3. Jak w obliczu odpowiedzialności karnej za podanie nieprawdziwych informacji w spisie mają deklarować się osoby transpłciowe, których płeć rzeczywista nie zgadza się z płcią zakodowaną w numerze PESEL? Co mają zrobić osoby, które zawarły związek małżeński z osobą tej samej płci za granicą? Czy dokona się zmiana w formularzu, aby umożliwić tym dwóm grupom podanie prawidłowych informacji?

Posłanki:
Mirosława Nykiel, Ewa Kołodziej, Joanna Frydrych

15 kwietnia 2021 r.

Odpowiedź na interpelację nr 22779 w sprawie Narodowego Spisu Powszechnego 2021

Szanowna Pani Marszałek,

w odpowiedzi na pismo z dnia 22 kwietnia br., znak pisma: DSP.INT.4510.1304.2021, dotyczące interpelacji numer K9INT22779, Pani Poseł Mirosławy Nykiel oraz grupy Posłów, w sprawie Narodowego Spisu Powszechnego 2021, odnosząc się do zadanych pytań, udzielam poniższych odpowiedzi.

1. Czy z uwagi na wątpliwości dotyczące legalności obowiązku podawania numeru PESEL wszystkich współlokatorów w formularzu Narodowego Spisu Powszechnego 2021, wprowadzony zostanie alternatywny sposób udziału w spisie dla obywateli nie znających tych danych bądź nie mających możliwości uzyskania ich?

Uprzejmie wyjaśniam, że zgodnie z art. 15 pkt 1 ustawy z dnia 9 sierpnia 2019 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2021 r. (Dz. U. poz. 1775, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą o NSP”, osoba fizyczna objęta spisem powszechnym jest zobowiązana przeprowadzić samospis internetowy.

Jako modelową sytuację przyjęto tę, w której wszystkie osoby pełnoletnie zamieszkałe pod danym adresem, na ogół członkowie jednej rodziny, są obecne i wspólnie spisują się w ramach jednej sesji, odpowiadając na pytania dotyczące mieszkania i poszczególnych osób:

1. razem i jednocześnie, np. poprzez podawanie odpowiedzi jednej rejestrującej je w aplikacji osobie;
2. lub po kolei, wprowadzając swoje dane samodzielnie;
3. albo też w inny sposób współuczestnicząc w samospisie.

Zatem osoba dorosła, która jako pierwsza zaloguje się do aplikacji spisowej, podaje informacje o mieszkaniu i wszystkich osobach w nim zamieszkałych, ustala skład osobowy mieszkania, określa relacje rodzinne pomiędzy osobami. Następnie wypełniane są kwestionariusze osobowe osób zamieszkałych pod danym adresem wykazane przez osobę logującą się. Tym samym jeśli zostały wypełnione kwestionariusze osobowe wszystkich osób zamieszkałych pod danym adresem - obowiązek spisowy uznaje się za zrealizowany przez wszystkie spisane osoby.

Przyjęte rozwiązanie umożliwia zatem spisanie się - po zalogowaniu się do aplikacji spisowej tylko jednego pełnoletniego mieszkańca - wszystkim wspólnie zamieszkującym pod danym adresem osobom.

Z dotychczasowego przebiegu spisu wynika, że rozwiązanie takie wychodzi naprzeciw potrzebom większości badanych osób i rodzin, które uważają je za dużo bardziej wygodne niż konieczność logowania się każdego członka z osobna, choć i takie rozwiązanie - co należy wyraźnie podkreślić - jest również możliwe.

Jednakże w momencie podjęcia czynności samospisu, w mieszkaniu mogą wystąpić różne sytuacje życiowe, na przykład:

1. współzamieszkiwanie osób spokrewnionych w odrębnych gospodarstwach domowych (dwie rodziny - rodzice/teściowe, dzieci z rodzinami, rodzeństwo, dziadkowie, krewni, itp.);
2. współzamieszkiwanie osób niespokrewnionych w odrębnych gospodarstwach domowych, (osoby wynajmujące mieszkanie lub część mieszkania, jak studenci, pracownicy itp.);
3. współzamieszkiwanie osób w ramach tego samego gospodarstwa/rodziny, które nie wyrażają zgody na wspólne spisanie się, np. niemożliwości pozyskania lub braku informacji o osobach np. ze względu na ich nieobecność lub inną sytuację życiową.

Stąd przewidziano w ramach Narodowego Spisu Powszechnego 2021, zwanego dalej „NSP 2021”, rozwiązanie pozwalające na możliwość zalogowania się i samospisanie wyłącznie siebie - bez podawania informacji o osobach, które nie zechciały wziąć wspólnie udziału w samospisie internetowym lub o których osoba nie ma wiedzy.

Z tego względu w aplikacji spisowej przed pytaniem Czy w dniu 31 marca 2021 r. o godz. 24:00 pod tym adresem mieszkały także inne osoby? - została zamieszczona następująca informacja:

„Należy wykazać wszystkie osoby, które mieszkały pod tym adresem. W wyjątkowej sytuacji, tj. braku możliwości lub braku zgody na wspólne spisanie się niektórych współmieszkańców - członków odrębnego lub tego samego gospodarstwa domowego zamieszkujących pod tym adresem, istnieje możliwość oddzielnego spisania się takich osób. Wszystkie osoby, które nie zostaną wykazane pod tym adresem, są zobowiązane do samodzielnego dokonania spisu.”.

Odpowiadając na to pytanie respondent może wybrać odpowiedź „nie", co oznacza, że nikt inny poza nim w dniu 31 marca 2021 r. nie mieszkał pod tym adresem. Jeśli zaś zaznaczy „tak” konieczne będzie dopisanie tych osób i wypełnienie dla nich formularzy osobowych według opisanej wcześniej modelowej procedury.

Pod ikoną „i", znajdującą się po prawej stronie pytania, zamieszczona jest dodatkowa wskazówka mówiąca w jakich sytuacjach można wybrać każdą z tych dwóch odpowiedzi (TAK/NIE).

Oczywiście wszystkie osoby, które nie zostały dopisane przez respondenta (z powodu niewyrażenia zgody, nieobecności, braku wiedzy respondenta o tych osobach) są zobowiązane do dopełnienia obowiązku spisowego, co wynika z przepisów ustawy o NSP. Mogą to zrobić poprzez samospis internetowy albo zostaną spisane przez rachmistrza spisowego metodą wywiadu telefonicznego lub metodą wywiadu bezpośredniego.

I choć wydaje się, że komunikaty oraz sformułowanie pytań są dla większości osób zrozumiałe i wystarczające dla rozwiania wątpliwości co do podjęcia decyzji o dopisaniu bądź nie dopisaniu osób zamieszkujących pod danym adresem, podjęliśmy decyzję o uproszczeniu pytań oraz wskazówek tak by każdy respondent - bez względu na sytuację życiową, w której się znajduje - mógł udzielić dokładnych, wyczerpujących i zgodnych z prawdą odpowiedzi, co jest wymagane na mocy art. 28 ust. 1 ustawy o NSP. Korekta ta zostanie wprowadzona do aplikacji spisowej niezwłocznie.

2. Czy z uwagi na niebezpieczeństwo wypełnienia formularza spisu przez osobę nieuprawnioną powodowane sposobem logowania przez numer PESEL, opcja ta zostanie usunięta, bądź wzmocnione zostaną jej zabezpieczenia?

Rekomendowanym sposobem logowania do aplikacji spisowej jest logowanie poprzez Węzeł Krajowy. Jeżeli respondent nie może wykorzystać tej metody, może dokonać logowania poprzez PESEL i nazwisko panieńskie matki. Logowanie za pomocą numeru PESEL oraz nazwiska panieńskiego matki jest bezpieczne. Wymóg podania nazwiska rodowego zwiększa poziom zaufania podczas weryfikacji tożsamości respondenta, jednocześnie chroni przed zaatakowaniem systemu z użyciem zewnętrznej bazy lub generatora numerów PESEL. Dodatkowym zabezpieczeniem w tej formie logowania jest wprowadzenie kolejnego poziomu ochrony dostępu w postaci hasła, które użytkownik ustala samodzielnie podczas pierwszej operacji logowania. Służy to ochronie danych wprowadzonych przez użytkownika w sytuacji, gdy wypełnia formularz podczas kilku sesji logowania. Czyli dostęp do formularza podczas kolejnego logowania wymaga podania numeru PESEL oraz hasła znanego wyłącznie temu użytkownikowi. W tej metodzie uwierzytelniania się respondenta wykorzystane zostały dane z rejestrów administracyjnych, które zostały pozyskane na mocy ustawy o NSP 2021. Podstawa prawna wykorzystania nazwiska rodowego matki jest analogiczna do wykorzystania numeru PESEL. Indywidualne dane osobowe same w sobie nie są przedmiotem badania statystycznego, ani celem zainteresowań i dociekań badawczych, lecz pełnią tylko rolę danych pomocniczych, wykorzystywanych wyłącznie w procesie pozyskiwania i integracji danych. Są jedynym skutecznym sposobem do trafnego identyfikowania badanych jednostek, a przez to umożliwiają łączenie danych, pozyskanych w ramach różnych metod zbierania danych, przewidzianych w ramach NSP 2021. Z wymienionych powodów opcja logowania przez numer PESEL nie zostanie usunięta. Ponadto, została ona przetestowana zarówno przed spisem w ramach statystyki, jaki i w czasie trwania spisu już przez kilka milionów użytkowników, stąd Główny Urząd Statystyczny nie widzi potrzeby wzmacniania zabezpieczeń tej metody.

3. Jak, w obliczu odpowiedzialności karnej za podanie nieprawdziwych informacji w spisie, mają deklarować się osoby transpłciowe, których płeć rzeczywista nie zgadza się z płcią zakodowaną w numerze PESEL? Co mają zrobić osoby które zawarły związek małżeński z osobą tej samej płci za granicą? Czy dokona się zmian w formularzu, aby umożliwić tym dwóm grupom podanie prawidłowych informacji?

Główny Urząd Statystyczny jako organ władzy publicznej jest zobowiązany do przestrzegania obowiązujących przepisów prawnych. Tym samym informuję, że Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań został przygotowany i obecnie jest przeprowadzany zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa.

Aktami prawnymi regulującymi szerokie spektrum kwestii związanych z przeprowadzeniem NSP 2021, w tym również zakresu tematyczny pytań kierowanych do respondentów w ramach tego spisu powszechnego, są:

1. rozporządzenie (WE) Parlamentu Europejskiego i Rady nr 763/2008 z dnia 9 lipca 2008 r. w sprawie spisów powszechnych ludności i mieszkań (Dz. Urz. UE L 218 z 13.08.2008, str. 14);
2. rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2017/543 z dnia 22 marca 2017 r. określające zasady stosowania rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 763/2008 w sprawie spisów powszechnych ludności i mieszkań w zakresie specyfikacji technicznych tematów i dotyczących ich podziałów (Dz. Urz. UE L 78 z 23.03.2017, str. 13);
3. rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) (Dz. Urz. UE L 119 z 04.05.2016, str. 1, z późn. zm.), w zakresie zasad przetwarzania danych osobowych;
4. rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 223/2009 z dnia 11 marca 2009 r. w sprawie statystyki europejskiej oraz uchylające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE, Euratom) nr 1101/2008 w sprawie przekazywania do Urzędu Statystycznego Wspólnot Europejskich danych statystycznych objętych zasadą poufności, rozporządzenie Rady (WE) nr 322/97 w sprawie statystyk Wspólnoty oraz decyzję Rady 89/382/EWG, Euratom w sprawie ustanowienia Komitetu ds. Programów Statystycznych Wspólnot Europejskich (Tekst mający znaczenie dla EOG i Szwajcarii) (Dz. Urz. UE L 87 z 31.3.2009, str. 164, z późn. zm.), w zakresie zasad opracowywania, tworzenia i rozpowszechniania statystyk oraz poufności informacji statystycznych;
5. ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. z 2020 r. poz. 443, z późn. zm.);
6. ustawa o NSP.

Podstawowym narzędziem, które umożliwia skuteczne zebranie danych od wszystkich osób fizycznych objętych NSP 2021 jest zindywidualizowane oznaczenie tych osób. Służy do tego niepowtarzalny dla każdej osoby fizycznej jej numer PESEL. Jego nadanie ma charakter urzędowy, a sposób doboru poszczególnych cyfr w numerze PESEL jest szczegółowo uregulowany w ustawie z 24 września 2010 r. o ewidencji ludności (Dz. U. z 2021 r. poz. 510).

Zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy o NSP, spis powszechny jest przeprowadzany na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w terminie od dnia 1 kwietnia 2021 r. do dnia 30 września 2021 r., według stanu na dzień 31 marca 2021 r., godz. 24.00. Zatem wszystkie przekazywane przez respondentów dane, w tym nr PESEL, płeć, imię oraz stan cywilny - są określane na ten konkretny dzień oraz według stanu obowiązującego w tym dniu.

W celu ujednolicenia przekazywanych danych przewiduje się dwie możliwe opcje identyfikacji płci: „mężczyzna”/”kobieta” i nie dopuszcza się danych nieustalonych. Należy przy tym podkreślić, że w ramach NSP 2021 nie jest przeprowadzane badanie dotyczące tożsamości płciowej.

W przypadku pytania o stan cywilny dopuszczono cztery możliwe odpowiedzi, odpowiadające kategoriom stanu cywilnego, zgodnie z ustawą z dnia 28 listopada 2014 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. z 2021 r. poz. 709):

1. kawaler/panna;
2. żonaty/zamężna;
3. wdowiec/wdowa;
4. rozwiedziony/rozwiedziona.

W przypadku osób pozostających w jednopłciowych związkach małżeńskich zawartych za granicą udostępniony formularz spisowy nie ogranicza jednak możliwości wskazania przez te osoby ich sytuacji faktycznej. Pomimo braku uregulowania w polskim prawie jednopłciowych związków małżeńskich, w formularzu spisowym osoby te mają możliwość zaznaczenia odpowiedzi „żonaty/zamężna”, która będzie uznana przez statystykę publiczną za zgodną z prawdą. Tym samym udzielenie takiej odpowiedzi przez ww. osoby nie może być podstawą do pociągnięcia ich do odpowiedzialności karnej na art. 56 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej.

Ponadto uprzejmie informuję, że zarówno cele NSP 2021, jak również zakres informacyjny spisu a także pytania w kwestionariuszu spisowym były szeroko konsultowane i uzgadniane w trakcie prac przygotowawczych. Służyły temu następujące działania:

1. przeprowadzenie w dniach 17 listopada 2016 r. - 21 stycznia 2017 r. konsultacji społecznych, które miały wpływ na kształtowanie zakresu gromadzonych danych w spisie. Ankieta konsultacji była powszechnie dostępna na stronie Głównego Urzędu Statystycznego. Ponadto zaproszenie do udziału w konsultacjach społecznych - zostało skierowane do kluczowych odbiorców takich jak: organy administracji publicznej i samorządowej, ośrodki naukowo-badawcze. Informacja o konsultacjach została wysłana także do rzecznika praw obywatelskich oraz rzecznika prasowego GIODO i NIK. Wyniki konsultacji społecznych zostały przedstawione w raporcie ogólnym oraz 11 raportach tematycznych i podane do publicznej wiadomości m.in. na stronie GUS: https://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2021/konsultacje-spoleczne/;
2. przeprowadzenie w dniach od 1 do 31 października 2019 r. pierwszego spisu próbnego na terenie dwóch gmin w Polsce (w gminie Sierakowice w województwie pomorskim oraz gminie Czerwińsk nad Wisłą w województwie mazowieckim);
3. przeprowadzenie w dniach od 1 do 30 kwietnia 2020 r. na terenie 16 gmin drugiego spisu próbnego;
4. opiniowanie projektu ustawy o NSP wraz z zakresem tematycznym spisu ludności i mieszkań.

Wyrażam nadzieję, że udzielone w przedmiotowym zakresie wyjaśnienia, stanowić będą wyczerpującą odpowiedź.. Serdecznie zachęcam do zapoznania się z zasobem informacyjnym prezentowanym na stronie Głównego Urzędu Statystycznego pod adresem: https://spis.gov.pl/.

Prezes Głównego Urzędu Statystycznego
Dominik Rozkrut

Warszawa, 13 maja 2021 r.