Kompensata należności a split payment

Obowiązkowy split payment działa od listopada ubiegłego roku. Jest to sposób regulowania należności pomiędzy podmiotami gospodarczymi polegający na używaniu do tego celu specjalnego komunikatu przelewu. Dzięki temu kwota VAT trafia na specjalny rachunek VAT, teoretycznie będący własnością podatnika lecz o znacznie ograniczonym do niego dostępie, a kwota netto na rachunek rozliczeniowy przedsiębiorcy.

Podatnicy są obowiązani stosować split payment gdy zawierana transakcja spełnia łącznie trzy warunki:

1. dokonywana jest pomiędzy podatnikami VAT przy czym nie jest istotne czy nabywcą jest podatnik czynny czy zwolniony,
2. co najmniej jedna pozycja wymieniona na fakturze dotyczy towarów lub usług wymienionych w załączniku nr 15 do ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług zawierającym wykaz towarów i usług objętych mechanizmem podzielonej płatności,
3. wartość brutto faktury opiewa na kwotę minimum 15 000 zł.

Spełnienie ww. warunków powoduje, że sprzedawca ma obowiązek wystawić fakturę z adnotacją „mechanizm podzielonej płatności” a nabywca zmuszony jest dokonać płatności z zastosowaniem komunikatu przelewu do obsługi split payment. Jednakże jej brak na fakturze nie zmienia charakteru transakcji.

Przykład
Vatowiec prowadzi skład budowlany. Sprzedał on innemu podatnikowi VAT stal zbrojeniową o wartości 17 000 zł. Na fakturze nie uczynił adnotacji o konieczności dokonania płatności z zastosowaniem split payment. Ponieważ wyroby stalowe figurują w załączniku nr 15 do ustawy o VAT nabywca będzie musiał dokonać płatności metodą split payment a brak informacji dla nabywcy o takim obowiązku nie zwalnia go z jej zastosowania.

Potrącenie według Kodeksu cywilnego

Zgodnie z art. 108a ust. 1d ustawy o VAT w przypadku dokonania potrącenia, o którym mowa w art. 498 Kodeksu cywilnego nie stosuje się przepisów o obowiązku dokonania zapłaty w mechanizmie podzielonej płatności, w takim zakresie w jakim kwoty należności są potrącane.

Zatem w przypadku gdy przedmiot potrącenia stanowi należność przysługująca ze względu na dostawę towarów lub świadczenie usług, dokonanie kompensaty wzajemnych należności oraz zobowiązań nie narusza przepisów nakładających powinność regulowania należności w systemie podzielonej płatności.

W myśl art. 498 K.C. gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoje wierzytelności z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym. Uznanie wierzytelności, o której mowa w tym przepisie spełnia funkcję zapłaty. Jest to jednostronna czynność prawna, która dla swej ważności wymaga spełnienia określonych przesłanek. Są nimi:

• wzajemność wierzytelności (wynikanie ze stosunku pomiędzy tymi samymi stronami),
• jednorodzajowość wynikająca z charakteru zobowiązania,
• wymagalność,
• zaskarżalność.

Wymagalność nie posiada swojej definicji legalnej. Może być ona rozumiana w różny sposób. Jednak należy ją wiązać z terminem spełnienia świadczenia. Termin spełnienia świadczenia to czas kiedy dłużnik powinien swoje świadczenie spełnić w sposób zgodny z art. 354 i 355 K.C. Termin spełnienia świadczenia określa granicę czasową, do której świadczenie w sposób prawidłowy może zostać spełnione. Do końca jego upływu dłużnik nie ponosi negatywnych skutków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony, ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Wierzytelność jest wymagalna w pojęciu art. 498 § 1 K.C. w terminie wynikającym z art. 455 K.C. Takie zdanie wyraził SN w uchwale z 5 listopada 2014 r., sygn. akt. III CZP 76/14. We wcześniejszym, bo z 18 stycznia 2008 r., sygn. akt. V CSK 367/07, wyroku SN uznał, że przez wymagalność należy rozumieć stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. W obrocie gospodarczym wymagalność zdaniem Sądu należy łączyć z upływem terminu płatności określonego na fakturze.

Swoboda umów

Kompensata jest dopuszczalna nie tylko na zasadzie omówionej wyżej regulacji Kodeksu cywilnego. W prawie cywilnym obowiązuje zasada swobody umów wyrażona w art. 3531 K.C. Zgodnie z nim strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby treść i cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Na tej podstawie kontrahenci mogą ustalić jakie wierzytelności, z jakim skutkiem, od jakiego momentu zostają potrącone. Dopuszczalność kompensaty opartej na zasadzie swobody kontraktów potwierdził m.in. Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 18 września 2012 r., sygn. akt. V ACa 379/12. Wskazał w nim, że przepisy o potrąceniu mają charakter względnie obowiązujący. Znaczy to, że strony mogą w drodze umowy ukształtować w sposób odmienny zarówno przesłanki jak i skutki czynności prawnej lub nawet wyłączyć możliwość złożenia jednostronnego oświadczenia o dokonaniu czynności prawnej, co będzie skutkowało brakiem możliwości realizacji kompensaty na takiej podstawie. W takim więc przypadku konieczne jest porozumienie stron w kwestii możliwości dokonania potrącenia. Wynika to właśnie z zasady swobody umów, dla której punktem wyjścia jest wspólna wola stron kontraktu. Wola stron nie może wykraczać poza ramy określone przez Kodeks cywilny, zasady współżycia społecznego i naturę czynności potrącenia.

Odnosząc potrącenie oparte na zgodnej woli stron do regulacji ustawy o VAT wskazać trzeba, że jej art. 108a ust. 1d nie dotyczy potrącenia innego niż dokonane na zasadzie art. 498 K.C.

Nie każda kompensata zwalnia ze split payment

Podczas konsultacji społecznych nad projektem ustawy z 9 sierpnia 2019 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2019 r. poz. 1751, z późn. zm.) jeden z biorących w nich udział podmiotów wytknął mu możliwość zastosowania sankcji finansowej wobec przedsiębiorcy dokonującego potrącenia. W takim bowiem wypadku – zdaniem opiniodawcy – dokonanie kompensaty nie spowoduje płatności na rachunek ani w systemie split payment ani niejednokrotnie w ogóle. Przypomnijmy, że płatność poza tym systemem jest czynem karalnym. Odpowiadając na ten zarzut wnioskodawca projektu ustawy wskazał, że dodano w nim przepis, w myśl którego dokonanie kompensaty nie narusza przepisów o obowiązkowym zastosowaniu mechanizmu split payment. Jak na wstępie wskazałem ograniczono się jednak do kompensaty dokonywanej w trybie art. 498 K.C. W związku z tym o ile będzie ona dokonywana w związku z obrotem dobrami i usługami określonymi w załączniku nr 15 do ustawy o VAT a wartość transakcji to co najmniej 15 000 zł, potrącenie może być dokonane w formie kompensaty ustawowej na mocy art. 498 K.C. Dokonanie kompensaty w innym trybie nie zwalnia natomiast z obowiązku stosowania split payment.

Przykład
Vatowiec zrealizował roboty budowlane na kwotę 30 000 zł na rzecz podatnika, który dostarczył mu wyroby stalowe o wartości 40 000 zł. Zaistniały przesłanki dokonania kompensaty. Strony umówiły się, iż dokonają tej operacji księgowej. W jej wyniku doszło do umorzenia wzajemnego wierzytelności do wysokości niższej wierzytelności. Zapłata pozostałych jeszcze do uregulowania 10 000 zł przez stronę, której wierzytelność była niższa będzie musiała zostać dokonana w mechanizmie split payment.

Adam Okonkwo