Czynny żal czyli jak uniknąć kary

Wprzypadku gdy sprawca popełnia przestępstwo lub wykroczenie penalizowane przez przepisy ustawy z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765, z późn. zm.;dalej zwany KKS), podlega karze przewidzianej za dany czyn. Ustawodawca przewidział jednak instytucje, które pomimo wypełnienia przesłanek przestępstwa lub wykroczenia skarbowego, pozwalają sprawcy uniknąć kary. Są to mianowicie czynny żal, dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, odstąpienie od wymierzenia kary.

Wprowadzenie tych instytucji wiązało się z przekonaniem, że naruszone przestępstwem lub wykroczeniem interesy finansowe państwa, zostaną zaspokojone pomimo zaniechania ukarania sprawcy. Stosowanie przepisów dotyczących np. czynnego żalu czy dobrowolnego poddania się karze wiąże się także ze stosowaniem zasad ekonomiki procesowej, pozwala bowiem organom ścigania zaoszczędzić czas oraz środki finansowe na przeprowadzenie postępowania mającego ujawnić i ukarać sprawce czynu.

Istota czynnego żalu

Instytucja czynnego żalu wywodzi się zasadniczo z przepisów prawa karnego. Pod pojęciem czynnego żalu rozumie się tam sytuację, w której sprawca usiłujący popełnić przestępstwo dobrowolnie odstępuje od jego dokonania lub też zapobiega mającemu nastąpić skutkowi. Na gruncie KKS instytucja ta została nieco zmodyfikowana.

Zgodnie bowiem z brzmieniem art. 16 KKS nie podlega karze za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe sprawca, który po popełnieniu czynu zabronionego zawiadomił o tym organ powołany do ścigania, ujawniając istotne okoliczności tego czynu, w szczególności osoby współdziałające w jego popełnieniu. Istotą tej instytucji jest więc odstąpienie od ukarania sprawcy w zamian za ujawnienie popełnionego czynu. Zaznaczyć należy, że instytucja czynnego żalu ma zastosowanie do wszystkich czynów stypizowanych przez KKS, a więc zarówno do przestępstw, jak i wykroczeń skarbowych.

W tym miejscu wspomnieć należy, że choć czynny żal uregulowany jest jako samodzielna instytucja na gruncie KKS, będą miały do niej zastosowanie odpowiednie przepisy Kodeksu karnego.

Kto może skorzystać z czynnego żalu?

Jak już zostało powyżej zaznaczone, instytucja czynnego żalu odnosi się do wszystkich typów przestępstw i wykroczeń opisanych w KKS. Powyższe oznacza, że będzie mógł z niej korzystać zarówno sprawca czynu określonego w art. 77 KKS (płatnik lub inkasent nie wpłacający w określonym terminie podatku), a także z art. 101 KKS (nierezydent nabywający papiery wartościowe bez stosownego zezwolenia).

Zaznaczyć jednak należy, że ustawodawca zawęził krąg podmiotów, do których zastosowanie będzie miała instytucja czynnego żalu. Pierwsze ograniczenie zastosowania tej instytucji zawarte zostało już w art. 16 § 1 KKS.

W przepisie tym ustawodawca posłużył się terminem „sprawca”, co oznacza, że z czynnego żalu nie może skorzystać „osoba odpowiadająca jak sprawca” na podstawie art. 9 § 3 KKS. Sformułowanie takie oceniane jest przez doktrynę i praktyków jako nieprawidłowe. Brak jest bowiem przesłanek, aby w jakikolwiek sposób różnicować sytuację sprawcy i quasi-sprawcy.

Drugie ograniczenie podmiotowe zastosowania instytucji czynnego żalu wynika bezpośrednio z § 6 art. 16 KKS. Zgodnie z jego brzmieniem, z instytucji tej nie może skorzystać sprawca, który:

1) kierował wykonaniem ujawnionego czynu zabronionego; 
2) wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, polecił jej wykonanie ujawnionego czynu zabronionego; 
3) zorganizował grupę albo związek mający na celu popełnienie przestępstwa skarbowego albo taką grupą lub związkiem kierował, chyba że zawiadomienia, dokonał ze wszystkimi członkami grupy lub związku; 
4) nakłaniał inną osobę do popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania o ten czyn zabroniony.

Jak z powyższego katalogu wynika, ograniczenia co do możliwości skorzystania z czynnego żalu dotyczą przede wszystkim tzw. sprawców kierowniczych. Przypadek wymieniony w pkt 1 dotyczy mianowicie sytuacji, gdy sprawca sam kierował wykonaniem ujawnionego czynu. Istotą jest więc tu panowanie takiego sprawcy nad przebiegiem popełnienia wykroczenia lub przestępstwa skarbowego.

Druga z opisanych sytuacji wiąże się z wykorzystywaniem przez sprawcę uzależnienia od siebie innej osoby i polecenie jej wykonania określonego czynu. Zaznaczyć należy, że powiązanie takie może przybrać charakter zarówno formalny (np. powiązania w zakładzie pracy) jak i nieformalny (np. w grupie koleżeńskiej).

Trzeci z opisanych powyżej przypadków dotyczy również sytuacji popełnienia przestępstwa lub wykroczenia w związku przestępczym. Zasadą jest, że kierujący takim związkiem nie mogą skorzystać z dobrodziejstwa czynnego żalu, chyba, że zawiadomienia o dokonaniu czynu zabronionego dokonają razem z pozostałymi członkami grupy. Istotne jest, że „szeregowy” członek takiej grupy może złożyć czynny żal samodzielnie.

Jeśli zaś chodzi o czwarty z wymienionych powyżej przypadków, to dotyczy on tzw. prowokacji. Z instytucji czynnego żalu nie będzie bowiem mogła skorzystać osoba, która nakłaniała inną osobę do popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. Istnienie tego wyłączenia uznać można za wątpliwe, skoro jak powyżej wskazano z instytucji czynnego żalu może skorzystać tylko sprawca, nie ma więc potrzeby dodatkowego wyłączania prowokatora.

Zawiadomienie organu

Skorzystanie przez sprawcę z dobrodziejstwa czynnego żalu obwarowane jest wypełnieniem przez niego ściśle określonych warunków.

Pierwszym i zarazem podstawowym warunkiem skorzystania z instytucji czynnego żalu jest zawiadomienie organu powołanego do ścigania o popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. Zawiadomienie to może być dokonane na piśmie lub przekazane ustnie do protokołu. Choć z omawianego przepisu nie wynika to bezpośrednio, zawiadomienie powinno być złożone właściwemu pod w...