Co powinniśmy wiedzieć o zachowku

Znajdujące się w Kodeksie Cywilnym przepisy dotyczące zachowku zabezpieczają interesy osoby, które są bliskie spadkodawcy, ale nie uczestniczyły w sposób wystarczający w podziale spadku. Uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, ale wyłącznie w przypadku, w którym byliby powołani do spadku z ustawy. To oznacza, że krąg uprawnionych do zachowku nie może być szerszy niż wskazany w ustawie, ale może być zawężony.

Zachowek zwykle wypłaca się w gotówce, zobowiązanymi do jego zapłaty są inni spadkobiercy (lub osoby obdarowane przez spadkodawcę przed jego śmiercią). Ponieważ bardzo często przedmiotem spadku lub darowizny są nieruchomości i inne prawa, które trudno na gotówkę zamienić - szczególnie, jeśli trzeba to zrobić szybko, może się okazać że spadek to dla spadkobiercy duży kłopot. Staje on bowiem często przed koniecznością spieniężenia otrzymanego majątku, zaciągnięcia kredytu lub pozyskania gotówki w inny sposób.

Powołani do spadku z ustawy

Kodeks cywilny wymienia uprawnionych do spadku - nazywając ich powołanymi do spadku. W pierwszej kolejności do spadku powołane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek – dziedziczą w częściach równych, z tym, że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Przykład

Zmarły pozostawił testament, w którym znajdują się dyspozycje wskazujące jako spadkobierców żyjących w chwili otwarcia spadku małżonka i dzieci. Ewentualnymi uprawnionymi do zachowku będą w tym przypadku wyłącznie dzieci i małżonek.

Rodzice w opisanej sytuacji nie dziedziczą ustawowo, czyli nie są powołani do spadku z ustawy.

Przykład

Zmarły pozostawił testament, w którym znajdują się dyspozycje wskazujące jako spadkobierców małżonka i dzieci. Dzieci niestety nie dożyły otwarcia spadku (zmarły przed ojcem), ale mają już swoje potomstwo. W tej sytuacji do ewentualnego zachowku uprawnione są wnuki zmarłego i żona.

W razie braku zstępnych spadkodawcy (dzieci, wnuków itp.) powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. Wówczas rodzice zmarłego mogą oczekiwać zachowku w sytuacji, w której prawnie im przysługuje.

Jaka jest wysokość zachowku?

Jeśli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni (w chwili otwarcia spadku), przysługuje mu prawo do zachowku w wysokości dwóch trzecich udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W innych wypadkach uprawnionym przysługuje połowa udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

Co istotne, przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili. Nie uwzględnia się natomiast przy ustalaniu udziału spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Zrzeczenie się dziedziczenia

Spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia. Odbywa się to przez zawarcie umowy z przyszłym spadkodawcą - umowa musi mieć formę aktu notarialnego. Umowa zawarta w innej formie będzie nieważna i może zostać zawarta wyłącznie za życia potencjalnego spadkodawcy.

Za życia potencjalnego spadkodawcy można zawartą umowę uchylić – przez zawarcie kolejnej umowy – lecz również wyłącznie w formie aktu notarialnego.

Zrzeczenie, w braku odmiennego zastrzeżenia w umowie, dotyczy także zstępnych spadkobiercy, zrzekającego się – jest to więc decyzja, która rzutuje na losy kolejnych pokoleń. Zrzeczenie się dziedziczenia powoduje, że zarówno zrzekający się oraz jego zstępni (jeśli nie uczyniono w umowie odmiennych zastrzeżeń), zostają wyłączeni od dziedziczenia i są traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku.

Zrzeczenie się dziedziczenia nie oznacza, że spadkobierca, który umownie się zrzekł, nigdy nie będzie dziedziczył. Może bowiem zostać spadkobiercą testamentowym.

Zrzeczenie się dziedziczenia może wbrew pozorom okazać się bardzo korzystnym rozwiązaniem dla spadkobierców – np. spadkobiercy, którzy uznają, że spadek bardziej przysłuży się ich bliskiemu, mogą zrzec się dziedziczenia, aby uniknąć komplikacji związanych z podziałem spadku po śmierci spadkodawcy.

Prawo do zrzeczenia się dziedziczenia można też wykorzystać w sytuacji, w której uprawnieni zgodni są co do przebiegu dziedziczenia i chcą uniknąć przyszłych komplikacji. Pamiętajmy, że za życia spadkodawcy możliwości jest dużo więcej niż po jego śmierci. Kiedy wszyscy decydenci żyją, mogą kształtować stosunki całkowicie według swojej zgodnej woli (oczywiście w zgodzie z przepisami).

Po śmierci spadkodawcy wkraczają reguły automatyczne, ustawowe a spadek może okazać się końcem zgodnego życia rodziny.

Ważne

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się w spadku zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku – według zasad określonych w przepisach – darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Darowizny dokonane przez spadkodawcę a wysokość zachowku

Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty (licząc wstecz od otwarcia spadku) darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Przepis ten oznacza, że darowizny (odbiegające wartością od darowizn drobnych) dokonane przez spadkodawcę za życia mają wpływ na określenie wartości spadku, a ta z kolei wpływa na wartość zachowku.

W przypadku darowizn na rzecz spadkobierców bez znaczenia jest czas dokonania tej darowizny. Natomiast w razie dokonania darowizn dla osób, które nie są spadkobiercami albo osobami uprawnionymi do zachowku, czas ma już znaczenie. Nie doliczamy do wartości spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę więcej niż 10 lat temu – licząc od dnia jego śmierci.

Przykład

Pan Józef 20 lat przed śmiercią obdarował swoją ówczesną konkubinę działką gruntu. Drugą działkę gruntu w tym samym czasie otrzymał jego syn. Kilka lat później pan Józef rozstał się z konkubiną i się ożenił. Z małżeństwa tego ma dzieci.

Ustalając wartość ewentualnego zachowku, do wartości spadku należy doliczyć wartość działki gruntu, którą podarował synowi, ale nie należy doliczać wartości działki podarowanej konkubinie.

Ważne

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, ale według cen z chwili ustalania zachowku.

Zapis ten może być nieco niezrozumiały. Ale jest bardzo potrzebny – uwzględnia bowiem zmiany, które mogą dokonać się w przedmiocie darowizny w czasie od darowizny do momentu ustalania wysokości zachowku.

Przykład

Jeden z synów spadkodawcy otrzymał od niego w darowiźnie 6 lat wcześniej nowy samochód dużej wartości. Ustalając wartość darowizny nie przyjmujemy wartości samochodu 6-letniego (która jest dużo niższa niż w chwili dokonywania darowizny), a wartość nowego samochodu - jaką miałby on w chwili ustalania wysokości zachowku.

Przykład

Jeden z synów spadkodawcy otrzymał od niego w darowiźnie kilkanaście lat wcześniej kamienicę, w stanie do remontu generalnego. Syn kamienicę wyremontował i nadał jej nowe funkcje użytkowe. Ustalając wartość darowizny nie przyjmujemy ani wartości wymagającej remontu kamienicy z chwili dokonania darowizny, ani wartości kamienicy wyremontowanej. Bierzemy pod uwagę wartość wymagającej remontu kamienicy, którą miałaby ona w chwili ustalania wysokości zachowku.

Darowizny a zachowek należny zstępnemu

Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego.

Darowizny a zachowek należny małżonkowi

Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Darowizny na rzecz uprawnionych do zachowku

Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego (rodzica).

Uwaga

Jeśli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną wartość przyjętą w danym środowisku.

Przykład

Zmarł pan Andrzej, pozostawiając dwoje dzieci. Jedno z nich uznało, że należy mu się od drugiego zachowek. Występujący o zachowek przed śmiercią ojca na jego koszt studiował w Londynie na wyższej uczelni ekonomicznej. Dodatkowo uczestniczył w specjalistycznych, bardzo kosztownych seminariach z zarządzania finansowego. Nakłady poniesione na studia i seminaria zalicza się na przysługujący mu zachowek.

Ważne

Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku sam jest uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Zapis ten zabezpiecza spadkobiercę przed uszczupleniem swojego osobistego majątku w wyniku konieczności zapłaty zachowku.

Redakcja podatki.biz (RG)