Skarga pauliańska – sposób na nieuczciwego dłużnika

Możliwość otrzymania przez wierzyciela spłaty swojej wierzytelności obarczona jest ryzykiem niewypłacalności dłużnika. Niewypłacalność ta może mieć źródło w obiektywnych przyczynach, takich jak np. upadłość zobowiązanego, może jednak wynikać także z nielojalnego zachowania się dłużnika, który chcąc uchronić się przed egzekucją, wyzbywa się składników swojego majątku na rzecz osoby trzeciej. Na taką okoliczność, w celu ochrony interesów wierzyciela Kodeks cywilny wprowadził instytucję skargi pauliańskiej, której definicja zawarta została w art. 527 § 1 i nast. Istota jej zasadza się na tym, iż osoba trzecia, nie będąca podmiotem danego stosunku prawnego zawiązanego między dłużnikiem a wierzycielem, staje się zobowiązana wobec wierzyciela, w momencie gdy wystąpi on przeciwko niej z zarzutem lub powództwem związanym z dochodzeniem swoich roszczeń od dłużnika. A zatem wierzyciel, nie mogąc zaspokoić swojego roszczenia z majątku dłużnika, będzie mógł tego dokonać z majątku osoby trzeciej.

Przykład:
Andrzej L. pożyczył Piotrowi K. 10 000 zł. Termin spłaty pożyczki miał nastąpić 15 listopada 2006 r., jednak 1 listopada Piotr K., nie mając wolnych środków na jej spłatę, a nie chcąc doprowadzić do egzekucji z posiadanego przez siebie samochodu, podarował go synowi – Janowi K. Andrzej L. będzie mógł, w ramach instytucji skargi pauliańskiej, dochodzić spłaty pożyczki bezpośrednio od Jana K. w zakresie otrzymanej przez niego darowizny.

Ponieważ instytucja skargi pauliańskiej jest wyjątkiem od zasady nienaruszalności umów, gdyż ingeruje w ważnie zawarte zobowiązanie między dłużnikiem a osobą trzecią i stanowi wyjątek od zasady, iż stosunek zobowiązaniowy wiąże jedynie strony umowy, ustawodawca uzależnia jej zastosowanie od spełnienia szeregu przesłanek. Należą do nich:

1. dokonanie przez dłużnika ważnej czynności prawnej,
2. pokrzywdzenie wierzyciela,
3. uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią,
4. świadomość dłużnika pokrzywdzenia wierzyciela,
5. świadomość osoby trzeciej o pokrzywdzeniu wierzyciela przez dłużnika lub możliwość powzięcia takiej informacji przy zachowaniu należytej staranności,
6. żądanie wierzyciela uznania danej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego.

Ad. 1. Warunek dokonania ważnej czynności prawnej tylko z pozoru może wydawać się oczywistością. W rzeczywistości może się bowiem zdarzyć, że zamiast skargi pauliańskiej, wierzyciel będzie mógł powołać się na nieważność czynności dokonanej przez dłużnika. Przede wszystkim wchodzi tu w grę sytuacja, w której dłużnik, chcąc uniknąć egzekucji, dokonuje z osobą trzecią czynności pozornej, np. sporządzają umowę sprzedaży, podczas gdy dana rzecz nadal pozostaje we władaniu dłużnika. Zgodnie z art. 83 k.c. czynność taka jest nieważna. Jeśli natomiast pozorne oświadczenie złożone zostało dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia oceniana będzie według właściwości tej czynności. Jeśli zatem sprzedaż miała ukryć umowę darowizny, umowa będzie ważna jako darowizna (o konsekwencjach dokonania czynności bezpłatnej piszemy poniżej), o ile spełnione zostaną przesłanki niezbędne do jej zawarcia.

Drugą okolicznością wyłączającą możliwość zastosowania skargi pauliańskiej ze względu na nieważność czynności jest niedochowanie wymogów dotyczących formy (np. sprzedaż nieruchomości bez zachowania formy aktu notarialnego).

Ad. 2. Pojęcie pokrzywdzenia wierzyciela zdefiniowane zostało w art. 527 § 2. Zgodnie z nim czynność prawna jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłac...