Nowe obowiązki przedsiębiorców w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy

W dniu 21 kwietnia 2009 r. sejmowa Komisja Finansów Publicznych przygotowała sprawozdanie ze swoich prac nad rządowym projektem ustawy o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu oraz o zmianie niektórych innych ustaw, zwanej potocznie „ustawą o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy”. W dużej mierze nowe rozwiązania stanowią spóźnioną implementację dyrektyw unijnych w tym zakresie, tj. 2005/60/WE oraz 2006/70/WE.

Biorąc więc pod uwagę postępujące zaawansowanie prac nad projektem ustawy, warto bliżej przedstawić jego podstawowe założenia oraz praktyczne skutki nowych przepisów. Jest to tym bardziej istotne, że przeciwdziałanie finansowaniu terroryzmu i praniu pieniędzy staje się w ostatnich latach nie tylko metodą prewencyjnej walki z przestępczością, ale także potężnym narzędziem inwigilacji życia obywateli, jak również źródłem wyjątkowo uciążliwych dla przedsiębiorców obowiązków.

Budzi to szczególnie duże wątpliwości w państwie takim, jak Polska, gdzie ostatnie udokumentowane przypadki terroryzmu miały miejsce w 1771 r., gdy uprowadzono króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, a wcześniej w 1620 r., gdy imć Michał Piekarski herbu Topór usiłował dokonać zamachu na króla Zygmunta III Wazę. Wydaje się więc, że z praktycznego punktu widzenia dużo bardziej wskazane byłoby przyjęcie np. ustawy o przeciwdziałaniu spadaniu cegieł na głowy przechodniów oraz o zmianie niektórych ustaw.

Biorąc jednak pod uwagę zewnętrzne, obiektywne uwarunkowania, jakie stanowi konieczność implementacji dyrektyw wspólnotowych, nie wydaje się celowe, aby dyskutować z podstawowymi założeniami noweli. Pozostaje nam zweryfikować, na ile projekt poprawnie implementuje dyrektywy, oraz ustalić, co w praktyce wynika z tego dla polskich przedsiębiorców.

1. Kogo dotyczą obowiązki związane z przeciwdziałaniem praniu pieniędzy?

Projekt przewiduje rozszerzenie katalogu podmiotów, na które nakładane są obowiązki ustawowe w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy (tzw. instytucje obowiązane).

W chwili obecnej do instytucji obowiązanych należą m.in. banki, instytucje pieniądza elektronicznego, firmy inwestycyjne, podmioty prowadzące działalność w zakresie gier losowych, zakładów wzajemnych i gier na automatach oraz gier na automatach o niskich wygranych, zakłady ubezpieczeń, towarzystwa funduszy inwestycyjnych, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, notariusze, adwokaci, radcy prawni, doradcy podatkowi, podmioty prowadzące działalność kantorową oraz przedsiębiorcy prowadzący: domy aukcyjne, antykwariaty, działalność leasingową lub factoringową, działalność w zakresie: obrotu metalami lub kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi, sprzedaży komisowej, udzielania pożyczek pod zastaw (lombardy) lub pośrednictwa w obrocie nieruchomościami oraz fundacje.

Natomiast projekt przewiduje prawdziwą rewolucję w zakresie podmiotowym ustawy, powodując objęcie nią wszystkich przedsiębiorców przyjmujących płatności za towary w gotówce o równowartości co najmniej 15 000 euro, również gdy należność za określony towar jest dokonywana w drodze więcej niż jednej operacji. Oprócz powyższego nowela przewiduje rozszerzenie zakresu stosowania obowiązków ustawowych m.in. na stowarzyszenia posiadające osobowość prawną, utworzone na podstawie ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach, oraz na podmioty świadczące szeroko rozumiane usługi finansowe (m.in. obrót na własny rachunek lub na rachunek klienta instrumentami rynku pieniężnego, dewizami, opcjami i terminowymi umowami na instrumenty finansowe typu „futures”; uczestniczenie w emisji instrumentów finansowych i świadczeniu usług związanych z taką emisją; doradztwo dla przedsiębiorców w zakresie struktury kapitałowej, strategii przemysłowej oraz doradztwo dotyczące łączenia się oraz nabywania przedsiębiorstw; pośrednictwo na rynku pieniężnym).

Zakres podmiotowy ustawy, który proponuje nowela, znacząco odbiega od formuły znajdującej się w dyrektywie, która nie jest ograniczona do przedsiębiorców (dotyczy osób fizycznych i prawnych). Zgodnie z furtką, którą zostawiała dyrektywa, autorzy nie objęli ustawą wszelkich osób fizycznych, co ocenić należy pozytywnie, w myśl zasady, że im mniej państwa w państwie, tym lepiej dla jego obywateli. Jednakże, usunięcie ogólnego zapisu dotyczącego obowiązku stosowania procedur przez osoby prawne i zastąpienie go enumeratywnym wyliczeniem pewnych grup podmiotów budzi już bardzo poważne wątpliwości w świetle celu ustawy, jakim jest implementacja dyrektyw. Zdaniem autorów sposób sformułowania klauzuli jest wprost sprzeczny z dyrektywą 2005/60/WE, która pozostawia jedynie drobny margines wyłączeń w tym zakresie. Zgodnie z dyrektywą państwa członkowskie mogą bowiem podjąć decyzję o wyłączeniu z zakresu stosowania osób fizycznych i prawnych, które prowadzą działalność finansową w sposób sporadyczny lub w bardzo ograniczonym zakresie, gdy występuje niewielkie ryzyko prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu.