Orzecznictwo SN: Prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy

Prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy nabyte na podstawie art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (renta przysługuje ubezpieczonemu, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy) ustaje, gdy ustanie warunek całkowitej niezdolności do pracy (art. 101 pkt 1 tej ustawy).

Sąd Najwyższy w składzie:

Prezes SN Walerian Sanetra (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Zbigniew Hajn
SSN Jerzy Kuźniar
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca, uzasadnienie)
SSN Andrzej Wróbel
Protokolant Dominik Wajda
z udziałem Prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka

w sprawie z odwołania Marii U. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w W. o rentę z tytułu niezdolności do pracy po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 16 kwietnia 2009 r., zagadnienia prawnego przedstawionego do rozpoznania przez skład powiększony Sądu Najwyższego postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2009 r., sygn. akt II UK 159/08:

"Czy prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy przyznanej na warunkach określonych w art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst : Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) ustaje po odpadnięciu przesłanki całkowitej niezdolności do pracy, czy ulega zmianie jedynie wysokość renty gdy zachodzi zmiana stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową?"

podjął uchwałę:

Prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy nabyte na podstawie art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) ustaje, gdy ustanie warunek całkowitej niezdolności do pracy (art. 101 pkt 1 tej ustawy).

UZASADNIENIE

Przedstawione do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego.

Decyzją z dnia 8 listopada 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w W. odmówił Marii U. prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, wskazując, że jest ona osobą częściowo niezdolną do pracy, jednakże w ostatnim dziesięcioleciu przed powstaniem tej niezdolności nie udokumentowała 5-letniego okresu składkowego i nieskładkowego. Wyrokiem z dnia 22 czerwca 2007 r., Sąd Okręgowy w W. zmienił powyższą decyzję i przyznał wnioskodawczyni prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy od 23 września 2005 r. do 31 sierpnia 2006 r., a następnie, od 1 września 2006 r. do 30 czerwca 2007 r. - prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Sąd Okręgowy wskazał, że wnioskodawczyni była początkowo całkowicie niezdolna do pracy i legitymowała się ponad 20-letnim okresem składowym i nieskładkowym, a zatem wedle wykładni zawartej w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r., I UZP 5/05 (OSNP 2006 nr 19-20, poz. 305), była uprawniona do nabycia renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy bez potrzeby wykazywania 5-letniego okresu ubezpieczenia przypadającego w ostatnim dziesięcioleciu przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Zmiana stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową nie pozbawia jej prawa do renty, gdyż zmianie ulega jedynie wysokość tego świadczenia uzależniona od stopnia niezdolności do pracy. Stanowisko to podzielił Sąd Apelacyjny w W. w wyroku z dnia 28 lutego 2008 r., stwierdzając, że wnioskodawczyni, która w miejsce warunku określonego w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm., zwanej dalej ustawą o emeryturach i rentach lub ustawą) spełniła warunek określony w art. 57 ust. 2 tej ustawy - wystarczający do przyznania prawa do świadczenia - nie może być obecnie postawiona w gorszej sytuacji niż ubezpieczony całkowicie niezdolny do pracy, który spełnił warunki określone w art. 57 ust. 1 ustawy. Taki ubezpieczony zachowuje i nadal realizuje prawo do renty w przypadku zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową. W konsekwencji zmiana stopnia niezdolności do pracy może spowodować jedynie zmianę wysokości świadczenia, a nie odmowę jego przyznania na dalszy okres.

W skardze kasacyjnej organ rentowy zarzucił naruszenie prawa materialnego, „przez błędne zastosowanie wykładni” art. 57 ust. 2 w związku z art. 58 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, dokonanej przez Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 23 marca 2005 r., I UZP 5/05 i przyznanie wnioskodawczyni prawa do renty okresowej z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania uzasadniony został koniecznością rozstrzygnięcia wątpliwości dotyczących stosowania art. 107 tej ustawy w sytuacji nabycia prawa do renty na zasadach ustalonych w powołanej wyżej uchwale, a w szczególności wyjaśnienia czy poprawa stanu zdrowia uzasadniająca uznanie ubezpieczonego za częściowo niezdolnego do pracy stanowi podstawę wstrzymania prawa do renty.

Sąd Najwyższy w składzie przedstawiającym zagadnienie prawne podniósł, że na gruncie takiego stanu sprawy w dotychczasowej judykaturze, przede wszystkim Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu oraz Sądu Apelacyjnego w Katowicach, a następnie także w orzecznictwie Sądu Najwyższego ujawniły się „biegunowe” rozbieżności. I tak, w wyroku z dnia 18 stycznia 2008 r., II UK 87/07 (OSNP 2009 nr 5-6, poz. 72), Sąd Najwyższy potwierdził linię orzecznictwa, która przyjmuje, że prawo do renty nie ustaje, lecz ulega zmianie tylko jej wysokość, gdy zachodzi zmiana stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową i rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy ubezpieczony uzyskał po spełnieniu szczególnych warunków z art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach. W tej koncepcji Sąd Najwyższy argumentował, że w takich sytuacjach nie dochodzi do ustania prawa do świadczeniach rentowego na podstawie art. 101 pkt 1 ustawy. Przepis ten stanowi bowiem, że prawo do świadczeń ustaje gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa, tymczasem podstawowym warunkiem nabycia prawa do renty na podstawie art. 57 i art. 58 ustawy o emeryturach i rentach jest niezdolność do pracy, bez względu na jej stopień (art. 57 ust. 1 pkt 1), która nie ustaje skoro nadal utrzymuje się, tyle że w stopniu częściowej niezdolności do pracy. Odnosząc się do kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 107 tej ustawy, Sąd Najwyższy wskazał, że „przepis ten dotyczy tylko zmiany prawa do świadczenia lub jego wysokości w sytuacji zmiany stopnia niezdolności do pracy lub braku takiej niezdolności”. Naruszenie tego przepisu miałoby miejsce tylko wówczas, gdyby „mimo ustalenia częściowej niezdolności do pracy ubezpieczonemu przyznano rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy albo gdyby przyznano mu rentę przy braku niezdolności do pracy”. W konsekwencji, dalej przysługujące prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy stanowi „kontynuację prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy ze zmianą wysokości świadczenia ze względu na stopień niezdolności do pracy”.

Z kolei w wyroku z dnia 17 kwietnia 2008 r., II UK 186/07 (niepublikowanym) Sąd Najwyższy uznał, że prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy przyznanej w warunkach określonych w art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, ustaje po odpadnięciu przesłanki całkowitej niezdolności do pracy. W tej koncepcji wskazano, że do nabycia prawa do renty na warunkach określonych w art. 57 ust. 2 nie jest wystarczające spełnienie wymagania niezdolności do pracy w ogóle, ale konieczne jest spełnienie przesłanki kwalifikowanej, a mianowicie całkowitej niezdolności do pracy. Warunki prawa do renty dla tych osób nie są określone w art. 57 ust. 1, ale w art. 57 ust. 2. Przy rozumieniu stanu całkowitej niezdolności do pracy jako warunku określonego w tym ostatnim przepisie, od którego spełnienia zależy nabycie prawa do renty, a nie jedynie jako stopnia niezdolności do pracy (stanowiącej warunek określony w art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach), którego zmiana powoduje tylko zmianę wysokości świadczenia na podstawie art. 107 ustawy, ustanie tego warunku powoduje ustanie prawa do świadczenia rentowego z mocy art. 101 pkt 1, zgodnie z którym prawo do świadczeń ustaje, gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa.

Jeżeli więc prawo do renty powstało przy spełnieniu szczególnych warunków określonych w art. 57 ust. 2 ustawy, w tym warunku istnienia całkowitej niezdolności do pracy, to ustanie tego warunku wskutek zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową powoduje ustanie prawa do świadczenia rentowego. Odpada bowiem jeden z warunków, od spełnienia których prawo to jest uzależnione. W konsekwencji, prawo do renty stałej lub okresowej z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (art. 59 ust. 1 pkt 1 i 2), do której prawo powstało na warunkach określonych w art. 57 ust. 2, może ustać w warunkach przewidzianych w art. 101 pkt 1 w związku z art. 107 z powodu odzyskania zdolności do pracy, jak i zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową.

Prawo do renty uzależnione od okresowej niezdolności do pracy ustaje z upływem okresu na jaki to świadczenie przyznano. Jeżeli więc po upływie okresu na jaki przyznano świadczenie rentowe przy spełnieniu przesłanek z art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach doszło do zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową, to brak jest podstaw do przyznania świadczenia na dalszy okres. Prawo do renty utracone wskutek odzyskania zdolności do pracy lub zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową będzie podlegało przywróceniu na warunkach określonych w art. 61 ustawy, jeżeli ubezpieczony ponownie stanie się trwale lub okresowo całkowicie niezdolny do pracy w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty. W tej koncepcji ubezpieczonemu nie przysługuje zatem prawo do renty z tytułu utrzymującej się jedynie częściowej niezdolności do pracy, które nie może stanowić „kontynuacji przysługującego prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy”, gdyż „norma art. 107 ustawy o emeryturach i rentach winna być rozpatrywana przy uwzględnieniu wymagań ustanowionych w art. 57 ust. 2 tej ustawy”.

Skład Sądu Najwyższego przedstawiający do rozstrzygnięcia niniejsze zagadnienie prawne zdaje się opowiadać za pierwszym z zaprezentowanych stanowisk, wywodząc, że za taką koncepcją może przemawiać to, iż zasadnicza przesłanka warunkująca nabycie prawa do renty w postaci stanu niezdolności do pracy (art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach) nie odnosi się do stopnia tej niezdolności (całkowitej czy częściowej) ani nie uzależnia prawa do renty od jej bezterminowego (renta stała) lub okresowego (renta okresowa) charakteru. Sprawia to, że w sytuacjach gdy zmienia się jedynie stopień niezdolności do pracy, ale ubezpieczony jest w dalszym ciągu częściowo niezdolny do pracy, nie ma potrzeby badania na nowo przysługiwania uprawnienia rentowego, bo zmianie ulega jedynie jego wysokość uzależniona od aktualnego stopnia niezdolności do pracy (art. 107 ustawy).

Również art. 61 ustawy nie uzależnia przywrócenia prawa do renty od stopnia ponownej niezdolności do pracy, co oznacza, że umożliwia przywrócenie prawa do renty nawet wtedy, gdy w ogóle ustępuje jakakolwiek niezdolność do pracy (całkowita lub częściowa), a następnie w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty ubezpieczony ponownie staje się niezdolny do pracy. Ponowne stwierdzenie niezdolności do pracy, bez względu na jej stopień, przed upływem 18 miesięcy od ustania „poprzedniego” prawa do renty, prowadzi do przywrócenia prawa do renty na podstawie art. 61 ustawy. Może to przemawiać za tym, że w przypadku gdy ulega zmianie (poprawie) jedynie stopień niezdolności do pracy z całkowitej na częściową, to prawo do pobieranej renty nie ustaje, bo nie ustaje zasadnicza przesłanka przysługiwania uprawnienia rentowego, to jest niezdolność do pracy, ale ulega zmianie jedynie wysokość przysługującego świadczenia rentowego z uwagi na częściową niezdolność do pracy (art. 107 ustawy). Sąd Najwyższy w składzie zwykłym zwrócił uwagę, że gdyby w takich sytuacjach prawo do renty ustawało, to ubezpieczony dalej jedynie częściowo niezdolny do pracy, mógłby skorzystać z „przywrócenia prawa do renty” z art. 61 ustawy tylko wtedy, gdyby w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy ponownie stał się całkowicie niezdolny do pracy i to pomimo utrzymywania się stanu częściowej niezdolności do pracy, która stanowi zasadniczą przesłankę przysługiwania tego uprawnienia wymienioną w art. 57 ust. 1 pkt 1. Ponadto ustanie prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w przypadku poprawy stanu zdrowia do stopnia częściowej niezdolności do pracy przekreślałoby, a co najmniej wysoce utrudniało odzyskanie prawa do renty, bo albo wymagałoby pogorszenia się stopnia niezdolności do pracy do całkowitej przed upływem 18 miesięcy od ustania prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, ...