Staż pracy a prawo do renty

Okres nieskładkowy przypadający w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (art. 58 ust. 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) uwzględnia się w rozmiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej okresów składkowych udowodnionych w tym dziesięcioleciu (art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) - orzekł Sąd Najwyższy.

Sąd Najwyższy w składzie:

Prezes SN Walerian Sanetra (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Roman Kuczyński
SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca, uzasadnienie)
SSN Romualda Spyt
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej Henryki Gajdy-Kwapień

w sprawie z odwołania Małgorzaty B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w C. o prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 stycznia 2012 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 17 października 2011 r., sygn. akt I UK 89/11:

"Czy okres nieskładkowy przypadający w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (art. 58 ust. 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych; jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) uwzględnia się w rozmiarze ograniczonym do 1/3 okresów składkowych udowodnionych w tym dziesięcioleciu, czy w rozmiarze ograniczonym do 1/3 okresów składkowych udowodnionych w całym okresie ubezpieczenia (art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych?"

podjął uchwałę:

Okres nieskładkowy przypadający w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (art. 58 ust. 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych; jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) uwzględnia się w rozmiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej okresów składkowych udowodnionych w tym dziesięcioleciu (art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych).

UZASADNIENIE

Rozstrzygane zagadnienie prawne, wyłoniło się przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w C. od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 listopada 2010 r., którym oddalono apelację organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w C. z dnia 19 marca 2010 r., zmieniającego decyzję organu rentowego z dnia 26 maja 2009 r. i przyznającego wnioskodawczyni Małgorzacie B. prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy na okres od 1 maja 2009 r. do 31 grudnia 2010 r. W ocenie Sądu drugiej instancji, spór w niniejszej sprawie sprowadzał się do ustalenia, czy wnioskodawczyni spełniła warunek umożliwiający uzyskanie prawa do renty polegający na konieczności wykazania się co najmniej pięcioletnim okresem składkowym i nieskładkowym w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (art. 57 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5 i w związku z art. 58 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227 ze zm.; dalej jako: „ustawa emerytalna”). W szczególności chodziło zaś o to, czy okresy nieskładkowe przypadające w tym dziesięcioleciu uwzględnia się w wymiarze ograniczonym do jednej trzeciej okresów składkowych udowodnionych w całym okresie ubezpieczenia, czy też jedynie w wymiarze ograniczonym do jednej trzeciej okresów składkowych przypadających w tym właśnie dziesięcioleciu.

Zdaniem Sądu drugiej instancji, przepis art. 5 ust. 2 ustawy emerytalnej, zgodnie z którym przy ustalaniu prawa do renty okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych, nie odpowiada jednoznacznie na to pytanie, a orzecznictwo Sądu Najwyższego w tym zakresie nie jest jednolite (np. w wyroku z dnia 16 grudnia 1998 r., II UKN 393/98, OSNAPiUS 2000 nr 4, poz. 158, przyjęto, że rozmiar okresów nieskładkowych przypadających w ostatnim dziesięcioleciu przed powstaniem inwalidztwa podlega ograniczeniu do jednej trzeciej okresów składkowych z całego okresu ubezpieczenia, a w wyroku z dnia 15 czerwca 1999 r., II UKN 606/98, OSNAPiUS 2000 nr 17, poz. 658, zaaprobowano pogląd wyrażony w orzeczeniu z dnia 21 kwietnia 1995 r., II URN 2/95, OSNAPiUS 1995 nr 18, poz. 232, według którego okres nieskładkowy dolicza się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej okresów składkowych uwzględnionych w dziesięcioleciu). W ocenie Sądu Apelacyjnego, wobec istniejących rozbieżności interpretacyjnych należy stosować wykładnię „działającą na korzyść ubezpieczonych”, co przy stwierdzeniu, że żaden przepis ustawy emerytalnej przy ubieganiu się o rentę z tytułu niezdolności do pracy nie wprowadził ograniczenia w zakresie możliwości uwzględnienia jednej trzeciej okresów składkowych z całego okresu ubezpieczenia, prowadzi do wniosku, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo dopuścił możliwość uwzględnienia wnioskodawczyni okresów nieskładkowych w takim rozmiarze.

W skardze kasacyjnej od tego wyroku, pełnomocnik organu rentowego zarzucając naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 5 ust. 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5 i ust. 2 ustawy emerytalnej oraz niewłaściwe zastosowanie art. 57 ust. 1 tej ustawy, wniósł o uchylenie wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie odwołania wnioskodawczyni. W uzasadnieniu skargi podniesiono, między innymi, że jednym z warunków niezbędnych do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy jest wykazanie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej). Ten wymagany okres oznacza określoną liczbę lat w zależności od tego, w jakim wieku osoba ubiegająca się o rentę stała się niezdolna do pracy. Dla osób, których niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat, okres ten wynosi 5 lat i powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o to świadczenie lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (art. 58 ust. 2 ustawy).

W związku z powyższym dla osoby, która ukończyła 30 lat (tak jak wnioskodawczyni), okresy składkowe i nieskładkowe przypadające w innym przedziale czasowym nie są brane pod uwagę przy ustalaniu prawa do renty. Zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy emerytalnej, przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz przy obliczaniu ich wysokości okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych. W ocenie skarżącego, systemowa i celowościowa wykładnia tych przepisów wskazuje, że skoro okresy składkowe i nieskładkowe przypadające w innym przedziale czasowym niż dziesięciolecie określone w art. 58 ust. 2 ustawy nie są brane pod uwagę przy ustalaniu prawa do świadczenia, to za udowodnione okresy składkowe wymagane dla uzyskania prawa do renty można uznać tylko okresy składkowe mieszczące się w tym dziesięcioleciu. W konsekwencji zaś wymagane okresy nieskładkowe muszą być ograniczone do jednej trzeciej okresów udowodnionych w odpowiednim dziesięcioleciu, skoro innych okresów składkowych przy ustalaniu prawa do świadczenia nie trzeba nawet udowadniać. Skarżący wskazał, że taki pogląd wyraził Sąd Najwyższy m.in. także w wyroku z dnia 20 sierpnia 2002 r., II UKN 565/01 (OSNP 2004 nr 4, poz. 69).

Rozpoznając sprawę, Sąd Najwyższy wskazał, że jednym z warunków nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy jest posiadanie przez ubezpieczonego wymaganego przez ustawę emerytalną okresu składkowego i nieskładkowego (art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy). Przez okres, o którym mowa w art. 57 ust. 1 pkt 2, należy rozumieć tzw. okres minimalny, tj. taką liczbę okresów składkowych wraz z nieskładkowymi, której wykazanie warunkuje spełnienie wymogów formalnych do uzyskania renty, niezależnie od kwestii biologicznych (medycznych), czyli niezdolności do pracy oraz daty jej powstania. Okres minimalny dla osób, które stały się niezdolne do pracy w wieku powyżej 30 lat, wynosi pięć lat, przy czym powinien on przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o to świadczenie lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (art. 58 ust. 2 ustawy). W art. 5 ust. 2 ustawy emerytalnej ustanowiono zasadę proporcjonalności okresów nieskładkowych do składkowych, na mocy której przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz obliczaniu ich wysokości okresy nieskładkowe nie mogą być uwzględnione w wymiarze większym niż jedna trzecia udowodnionych okresów składkowych. Kwestia ta była podobnie regulowana również w poprzednim stanie prawnym.

Stosownie do art. 32 i 33 ust. 1 pkt 5 oraz ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.; dalej jako: „ustawa o z.e.p.”) renta inwalidzka przysługiwała bowiem pracownikowi, który był inwalidą, miał wymagany okres zatrudnienia, i którego inwalidztwo powstało w czasie zatrudnienia lub w okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów. W przypadku, gdy inwalidztwo powstało w wieku powyżej 30 lat, warunek posiadania wymaganego okresu zatrudnienia uważano za spełniony, jeżeli wraz z okresami równorzędnymi i zaliczanymi do okresów zatrudnienia wynosił on co najmniej 5 lat i przypadał w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę inwalidzką (jeżeli zgłaszający wniosek pozostawał w zatrudnieniu), albo przed powstaniem inwalidztwa (jeżeli nie pozostawał w zatrudnieniu). Na gruncie art. 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.; dalej jako: „ustawa o rewaloryzacji”), przy ustalaniu prawa do renty inwalidzkiej warunek posiadania wymaganego okresu zatrudnienia, liczonego łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia, uważało się zaś za spełniony, jeżeli pracownik udowodnił wymaganą liczbę lat okresów składkowych albo okresów składkowych uzupełnionych okresami nieskładkowymi w rozmiarze nie większym niż jedna trzecia uwzględnionych okresów składkowych (art. 6 ust. 1 w związku z art. 4 ust. 2 ustawy). Kwestia, czy w ramach wymaganego dla uzyskania prawa do renty pięcioletniego okresu uwzględnia się okresy nieskładkowe w wymiarze jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych przypadających w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę inwalidzką, czy też przyjętych z całego okresu ubezpieczenia, była przedmiotem rozbieżności w judykaturze już w poprzednim stanie prawnym. Zgodnie bowiem z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 1995 r., II URN 2/95 (OSNAPiUS 1995 nr 18, poz. 232), przy ustalaniu prawa do renty inwalidzkiej okres nieskładkowy dolicza się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej okresów składkowych uwzględnionych w okresie wskazanym w art. 33 ust. 2 ustawy o z.e.p., czyli w dziesięcioleciu poprzedzającym zgłoszenie wniosku o rentę.

W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy wskazał, że „art. 4 ust. 2 ustawy o rewaloryzacji dotyczy zarówno ustalania prawa do świadczeń, jak i ich wysokości i nie może być rozpatrywany z pominięciem art. 6 określającego szczegółowe zasady ustalania prawa do świadczeń”. Przepis art. 6 ust. 1 pkt 2 ustawy o rewaloryzacji, wskazując zasady ustalania prawa do emerytury, stanowi, że warunek posiadania wymaganego okresu zatrudnienia liczonego łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia uważa się za spełniony, jeżeli pracownik udowodni określoną liczbę lat okresów składkowych uzupełnionych okresami nieskładkowymi - w rozmiarze nie większym niż określony w art. 4 ust. 2 tejże ustawy. Przy ustalaniu prawa do renty inwalidzkiej ust. 2 art. 6 ustawy o rewaloryzacji przewiduje odpowiednie stosowanie tej zasady. Oznacza to, że przy ustalaniu prawa do renty inwalidzkiej warunek posiadania wymaganego okresu zatrudnienia liczonego łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia uważa się za spełniony wówczas, gdy pracownik udowodni liczbę wskazanych w art. 33 ustawy o z.e.p. lat okresów składkowych, uzupełnionych okresami nieskładkowymi w wymiarze nie większym niż jedna trzecia okresów składkowych uwzględnionych w dziesięcioleciu. Uwzględnienie natomiast okresów nieskładkowych w...