Praca za granicą a ubezpieczenia społeczne

Każde z państw członkowskich Unii Europejskiej (UE), Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) oraz Szwajcaria stosuje własne przepisy z zakresu zabezpieczenia społecznego. Zasady określające w jaki sposób ustalane jest państwo, w którym pracownik lub osoba prowadząca działalność na własny rachunek powinna być zgłoszona do ubezpieczeń społecznych, wynikają z prawa wspólnotowego. Niniejszy informator zawiera podstawowe kryteria pozwalające na określenie, w którym państwie osoba wykonująca pracę w krajach UE, EOG i Szwajcarii powinna być zgłoszona do ubezpieczeń społecznych.

1. Zasada jednego ustawodawstwa

Osoby, które są aktywne zawodowo na terenie państw członkowskich Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub Szwajcarii, mogą w tym samym okresie podlegać zabezpieczeniu społecznemu wyłącznie w jednym państwie. Zasada ta nazywana jest zasadą jednego ustawodawstwa.

Państwo, w którym osoba podlega zabezpieczeniu społecznemu ustalane jest na podstawie przepisów rozporządzeń Rady (EWG) oraz Parlamentu Europejskiego i Rady (WE), które zostały pokrótce przybliżone w dalszej części „Informatora”.

2. Zasada miejsca wykonywania pracy

Osoby, które wykonują pracę lub prowadzą działalność na własny rachunek w państwie członkowskim Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub Szwajcarii, co do zasady podlegają przepisom z zakresu zabezpieczenia społecznego obowiązującym w tym państwie (tzw. zasada lex loci laboris). Nie ma w tym przypadku znaczenia, gdzie ma siedzibę pracodawca zatrudniający tę osobę, gdzie taka osoba zamieszkuje lub w którym państwie zarejestrowała działalność na własny rachunek.

3. Wyjątki od zasady miejsca wykonywania pracy

Delegowanie pracownika

W praktyce zdarzają się przypadki, gdy osoba zatrudniona w Polsce przez polskiego pracodawcę zostaje czasowo delegowana do wykonywania pracy w innym państwie członkowskim. Może ona, mimo iż wykonuje pracę w innym państwie członkowskim, nadal podlegać przepisom z zakresu zabezpieczenia społecznego w państwie, z którego została czasowo wysłana, czyli w Polsce. Delegowanie, które stanowi wyjątek od ogólnej zasady miejsca wykonywania pracy, nie może trwać dłużej niż 24 miesiące. W przypadku, gdy pracownik ma być wysłany do państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego albo Szwajcarii okres jego delegowania nie może przekroczyć 12 miesięcy ale może zostać przedłużony o kolejne 12 miesięcy za zgodą instytucji ubezpieczeniowej państwa, w którym wykonywana jest praca. Niezależnie jednak od tego, w którym państwie ma pracować osoba, delegowanie jest możliwe jeżeli pracownik i jego pracodawca spełnią określone wymogi.

Możliwe jest również delegowanie pracownika rekrutowanego w celu tymczasowego wysłania go za granicę. Aby móc skorzystać z możliwości czasowego delegowania pracownika do państw członkowskich Unii Europejskiej, powinien on podlegać ustawodawstwu z zakresu zabezpieczenia społecznego w państwie, z którego ma zostać wysłany, przez okres co najmniej 1 miesiąca bezpośrednio przed wysłaniem za granicę. Wymóg ten nie dotyczy pracowników delegowanych do państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub Szwajcarii. Za podleganie ustawodawstwu można przykładowo uznać podleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia jako pracownik lub jako osoba prowadząca działalność na własny rachunek, podleganie ubezpieczeniom społecznym w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, posiadanie statusu osoby bezrobotnej z prawem lub bez prawa do zasiłku, lub zgłoszenie do ubezpieczenia zdrowotnego jako członek rodziny, itp. Ponadto pracownik nie może być wysyłany w celu zastąpienia innej, delegowanej osoby.

Pracodawca chcący wysłać pracowników za granicę powinien prowadzić w Polsce znaczącą część działalności. Przy ocenie czy warunek ten został spełniony brane są pod uwagę takie kryteria, jak:

• liczba personelu pracującego w Polsce i za granicą; obecność w państwie delegującym wyłącznie personelu administracyjnego wyklucza możliwość zastosowania przepisów dotyczących delegowania,
• liczba umów aktualnie realizowanych w Polsce i za granicą,
• obroty osiągane przez delegujące przedsiębiorstwo w państwie delegującym i w państwie zatrudnienia w odpowiednio typowym okresie; obrót wynoszący około 25% całkowitego obrotu w państwie delegującym może być wystarczającym wskaźnikiem, ale przypadki, w których obrót jest niższy niż 25% wymagałyby pogłębionej analizy,
• państwo, w którym są rekrutowani pracownicy oraz w którym zawierane są umowy z kontrahentami, itp.

Jednocześnie, podczas całego okresu delegowania musi istnieć bezpośredni związek między pracodawcą a pracownikiem. Oznacza on m.in. dalsze obowiązywanie umowy o pracę (pracownikowi na okres delegowania nie może zostać udzielony urlop bezpłatny). Wysyłający pracodawca określa charakter pracy, którą ma wykonać pracownik oraz decyduje o rozwiązaniu umowy o pracę. Ważne jest również, aby zobowiązanie w zakresie wynagradzania pracownika spoczywało na przedsiębiorstwie, które zawarło umowę o pracę.

Pracodawca nie może oddać delegowanego pracownika do dyspozycji przedsiębiorstwa, do którego go wysłał. Delegowanie nie jest również możliwe jeżeli: • przedsiębiorstwo, do którego pracownik został oddelegowany, pozostawia go do dyspozycji innego przedsiębiorstwa w państwie członkowskim, w którym się znajduje • przedsiębiorstwo, do którego pracownik został oddelegowany, pozostawia go do dyspozycji przedsiębiorstwa znajdującego się w innym państwie członkowskim lub • gdy pracownik jest rekrutowany w danym państwie członkowskim w celu wysłania go przez przedsiębiorstwo znajdujące się w drugim państwie członkowskim do przedsiębiorstwa w trzecim państwie członkowskim bez spełnienia wymogu wcześniejszego podlegania tego pracownika systemowi zabezpieczenia społecznego państwa delegującego.

Jeżeli warunki do delegowania pracownika zostały spełnione, to jego pracodawca powinien wystąpić do oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych właściwego terytorialnie ze względu na jego siedzibę o wydanie zaświadczenia o ustawodawstwie dotyczącym zabezpieczenia społecznego mającym zastosowanie do osoby uprawnionej, czyli formularza A1 (lub E101 w przypadku delegowania do państw EOG lub Szwajcarii). Zaświadczenie to potwierdza, że osoba wykonująca czasowo pracę za granicą podlega zabezpieczeniu społecznemu w Polsce. Formularze A1 i E101 oraz wnioski o ich wydanie dostępne są na stronie www.zus.pl.

Jeżeli warunki do delegowania pracownika nie zostały spełnione, to jego pracodawca powinien go zgłosić do ubezpieczeń społecznych w państwie, w którym wykonuje on pracę.

Przeniesienie działalności na własny rachunek do innego państwa

Osoby prowadzące działalność na własny rachunek w Polsce mogą skorzystać z wyjątku od zasady miejsca wykonywania pracy. Jeżeli osoba prowadząca od pewnego czasu dzi...